Чаму мы едзем у такую далеч
Сібіракам праехаць 350 кіламетраў, каб правесці народнае беларускае свята — гэта звычная справа. Скажы пра тое ў Беларусі — здзівіцца чалавек: няўжо бліжэй нельга? Такія адлегласці нас не пужаюць, бо жывем у Іркуцкай вобласці, якая па плошчы як уся Украіна, Беларусь, Літва, Латвія, Эстонія разам. А насельніцтва — каля трох мільёнаў, адлегласці між паселішчамі вялізныя. Аднак сябры нашага Моладзевага клуба “Крывічы” імкнуцца аб’ехаць як мага больш беларускіх сёл і вёсак у Прыбайкаллі ды правесці там розныя абрадавыя святы. Гэта наша спроба адрадзіць у маладых нашчадках суродзічаў-перасяленцаў цягу да народных традыцый продкаў. Бо вёска, якая доўгі час захоўвала традыцыйную культуру ў Сібіры, цяпер “разгубілася”. Змены ўмоў жыцця, працэс узбуйнення сёлаў у 60-я, “разруха” ў 90-я — усё паўплывала. Але ў нашчадках беларусаў засталася цяга да спрадвечнага. Ёсць жаданне ўспомніць і захаваць нацыянальны каларыт. І моладзь з Іркуцка адгукаецца на покліч сялян-суродзічаў. Мы вывучаем па працах навукоўцаў, этнографаў той ці іншы абрад — і “вяртаем” яго ў вёску.
Вось і атрымліваецца: “гарадскія” едуць у вёску, каб “сельскія” святы праводзіць. Зрэшты, большасць нашых хлопцаў і дзяўчат — з вяскоўцаў. Прыехалі ў горад, атрымалі вышэйшую адукацыю, засталіся. Некаторыя яшчэ вучацца. Вёскі не зракліся, таму, прыехаўшы туды, адчуваем сябе як дома. А беларускія вёскі Прыбайкалля славяцца гасціннасцю. Прыкладам, улетку “Крывiчы”, сабраўшы актывістаў і прыхільнікаў, паехалі за 130 кіламетраў ад Іркуцка адраджаць Купалле: настойліва запрашалі нас сельскія актывісты з вёскі Ахіны, што ў Эхірыт-Булагацкім раёне. Іркуцян сабралася чалавек 50, а вясковых прымкнула больш 300! Свята атрымалася масавым, дружным і вясёлым. Усю ноч — песні, гульні, карагоды, танцы. І цяпер ахінцы, а гэта нашчадкі заходніх палешукоў, ужо кажуць: а давайце зробім Купалле ў нашым сяле штогадовым! Мы толькі за! Вось яшчэ пару разоў правядзем сумесна, а затым свята і прыжывецца там, суродзічы ўжо не адпусцяць найпрыгажэйшы абрад са свайго сяла.
Па вуліцы вёскі Тарнопаль ідуць іркуцкія беларусы: з лубком-багачом, снапом і з дажыначнымі песнямі
Пра вёску Тарнопаль, гурт “Марусенькі” ды цётку Дусю
На восень у нас выплылі такія планы: атрымалі запрашэнне з вёскі Тарнопаль Балаганскага раёна. Яе заснавалі беларусы-перасяленцы з Гомельшчыны ў 30-я гады, пад час калектывізацыі, з мясцовых хутароў, якія будавалі продкі на пачатку ХХ стагоддзя. Побач з Тарнопалем ёсць і яшчэ старэйшая беларуская вёска з каларытнай назвай Анучынск, створаная ў 1909-м. Тарнопальцы шануюць свае карані, у іх і адна з вуліц завецца: Гомельская. За савецкім часам у Тарнопалі ўтварыўся ансамбль “Марусенькi”: у гурце было 7 Марый, а гэта ж вясковае імя Маруся. Своеасаблівай зоркай у гурце ззяла цётка Дуся Заікіна, як яе ўсе там звалі. “Марусенькi” славіліся на ўсю акругу. Песні ў асноўным спявалі старадаўнія, беларускія. І ў сваім раёне, і ў іншых, і ў Іркуцк іх запрашалі на фэсты і святы. Шмат дзе спявалі. Мужы, праўда, бурчэлі, бо гаспадарка ж уся на іх клалася, калі жонкі ў ад’ездзе, але жартавалі: “Галоўнае — з сабою каго не прывязіце!”. Гэта на паклоннікаў намякалі, бо жанчыны ж прыгожыя ды яшчэ й пявунні...
Цяпер тыя шматлікія Марусі адышлі ў лепшы свет, і цёткі Дусі гады чатыры як не стала. Яе, дарэчы, я ведаў асабіста. Сустракаліся заўсёды як родныя. Дзівіла мяне суродзічка мудрасцю і жвавасцю характару. Здавалася, ёй усё ні па чым, ведай сабе спявае! Між тым “Марусенькі”, ужо ў падноўленым складзе, і цяпер, як кажуць, “даюць пораху”. Традыцыі гурта зберагаюць бабуля Марыя Паўлаўна Макрэцкая, з “сярэдняга” звяна пяюць Надзея Фёдараўна Самахвалава і Тамара Рыгораўна Дубавец. Ёсць і новая зорачка: Таццяна Васілеўна Дарчы.
Таццяна працуе настаўніцай інфарматыкі, намесніца дырэктара мясцовай школы па выхаваўчай працы. Гадуе дачку, таксама гожую пявунню, займаецца грамадскай працай: узначальвае мясцовую беларускую суполку і мае цікавыя задумы наконт таго, як ажывіць этнакультурнае жыццё вёскі. Гэта яна тэлефанавала мне з прапановай: 5 кастрычніка здзейсніць “культурны дэсант” “Крывiчаў” у Тарнопаль, зладзіць там абрад Багач. А чаму бы і не!
Вясковая гаспадыня шчодра сыпле зерне ў абрадавы лубок-багач
Як пачыналі Багач “Крывічы”
У гэты раз “дэсантавацца” за 350 км змаглі 11 чалавек з Іркуцка і 1 з горада Зіма. Асноўныя ролі размеркавалі ў песенным гурце “Крывiчы”, асабліва адзначу старшыню Моладзевага клуба і кіраўніка аўтэнтычнага ансамбля Волю Галанаву і яе “песенных” сябровак: Кацю Тукач, Юлю Гайсіну, Лізу Таранушэнку і Соню Кулікову. Пяцёра дзяўчат і “выцягнулі” абрадавую частку Багача. І хлопцы дапамагалі з усіх сіл. Пачаўся абрад з хады па вёсцы прыгожай групы ў беларускіх строях. Наперадзе крочылі мы з Андрусем Майснерам: я нёс старадаўні лубок — гэта глыбокая драўляная чара, а сябар — вялікі сноп, абвязаны стужкай з арнаментам. За намі дзяўчаты-пявунні, далей — усе іншыя, хто далучаўся да грамады. Хоць і было ветрана, але сэрцы нашыя, як кажуць, гарэлі.
Ішлі ад хаты да хаты, дзяўчаты спявалі дажыначныя песні. Ля варот спявалі, пакуль не выходзіла гаспадыня. Мы ўсе ёй кланяліся, і я казаў: “Дзень добры, гаспадынька! А ці багата ваша хата?” Мне адказвалі: “Багата!”. Я зноў: “А ці добры ўраджай вы сабралі сёлета?” У адказ чуў: “Добры!” Я прадаўжаю: “Ну, а раз добры ўраджай, дык, гаспадынька, нам дагаджай! Насып збожжа на Багач, ды не шкадуй, не ашчаджай: каб і ў новым годзе яшчэ лепшы быў у цябе ўраджай!”. Гаспадыня сыпала некалькі жменяў збожжа ў лубок. Мы ёй ізноў кланяліся, а яна нам. Затым дзяўчаты спявалі гаспадыні абрадавую песню на добры ўраджай. І мы, запрасіўшы гаспадыню хаты і ўсіх яе дамашніх у сельскі клуб на свята, ішлі далей.
Абышлі з дзясятак хат. Лубок быў даверху насыпаны, з ім ды з песнямі дайшлі да клуба. Там поўна людзей: і старых, і маладых. Мы сталі перад сцэнай, на якой — стол, пакрыты белым абрусам, паверх яго — вышываны ручнік. Наперад выйшла Воля і гаварыла замову: “Ручнік, ручнічок,/ Аберажы наш лубок,/ Багач, Багач!/ Не забывай нашай нівы!/ Дай ніве спор у снапах,/ Стагамі ў гумне, зярном у клеці”. Пасля тых слоў я паставіў лубок са збожжам на ручнік. Уставіў у цэнтр лубка свячу і запаліў яе. Затым распавёў усім пра свята Багач.
Сімволіка свята земляробаў
З даўніх часоў для нашых продкаў заканчэнне ўборкі ўраджаю мела вялікае, сімвалічнае значэнне. Увогуле ж увесь каляндарны год у беларусаў-земляробаў быў падзелены на пэўныя цыклы. Як зрабіў усё так, як належыць — значыць, будзе дастатак і спакой у хаце, у сям’і. А як нешта пайшло не так, значыць, прагнявілі багоў і продкаў, якія, ведалі раней беларусы, назіраюць за намі з Выраю, ці нябеснага Раю. Скончыўшы збор ураджаю, трэба было падзею адзначыць вызначаным рытуалам: правесці Багач. Добры ўраджай ці не надта, але ў свіранах ёсць пэўны дастатак. Самы час падвесці вынікі сялянскай працы.
Слова багач мае ў беларусаў тры значэнні. Першае: багач — ад слова багацце, якім і быў сабраны ўраджай, гэта галоўнае багацце земляроба. Другое: Багач — гэта язычніцкае боства, якое адказвае за збор ураджаю і за яго захаванне. Трэцяе: багачом звалі лубок, драўляную чару з насыпаным у яе збожжам, у цэнтры якога стаяла запаленая свечка. Усе тры значэнні слова багач дапаўняюць адно другое ды прымушаюць нас з вялікай увагай ставіцца да абраду. У беларускай традыцыі пад час правядзення яго не было выпадковых рухаў, прадметаў ці слоў: усё мела пэўнае сімвалічнае значэнне.
У свята ёсць прыхаваны сэнс. З аднаго боку, аддаецца даніна павагі Багачу і Дажбогу — славянскаму богу Сонца — за тое, што яны дазволілі сабраць ураджай. З іншага боку, трэба ж “замовіць” словам і дзеяннямі гэтых высокіх апекуноў, каб дапамаглі зберагчы ды спажыць ураджай, папрасіць іх ахоўваць нівы, гаспадарку ад пошасцяў-спусташэнняў. Тое, што ў лубок са збожжам ставіцца запаленая свечка, ёсць сімвал яднання Багача (вобраз яго — збожжа) і Дажбога (вобраз яго — запаленая свечка). Усё разам гэта і ёсць Знак Дабрабыту. А дабрабыт залежыць ад Сонца (яго сімвал — агонь свечкі), бо менавіта Сонца абагравае, асвятляе ды адорвае сваёй цёплынёй ураджай.
Даўней на Багач збіраліся ўсім сялом. Выбіралі хату, гаспадары якой будуць захоўваць багач-лубок са збожжам цэлы год. І штогод гэта павінны былі быць розныя людзі. У абранай хаце бралі лубок, насыпалі трохі збожжа ды ішлі па сяле, абыходзячы хаты, з абрадавымі песнямі. Так зрабілі і мы ў Тарнопалі. Раней гаспадары і ўсе, хто жыве ў хаце, сыпалі кожны па жмені збожжа ў агульны лубок. Урэшце багач прыносілі ў выбраную хату і ставілі на абрадавы ручнік. З рытуальнымі словамі ставілася і запальвалася свечка. Пасля ўсе садзіліся за стол і частаваліся святочным караваем, які спяклі гаспадары, з мёдам. Затым ішло звычайнае застолле: да стала ўсе неслі свае харчы. А ў канцы моладзь ладзіла вячоркі.
Як сцвярджаў этнограф Адам Багдановіч, менавіта пад час правядзення Багача маладыя хлопцы і дзяўчаты канчаткова прыглядаліся адзін да другога. А пасля Багача многія засылалі сваіх сватаў і гуляліся вяселлі.
Вельмі жывыя традыцыі гасціннасці
Расказваючы тарнопальцам пра абрад, я падкрэсліў: вось мы і ў вас адраджаем свята. Далей наперад выйшла Каця Тукач і гаварыла: «Каравай, малявай./ Хто працу зрабіў, дык налятай/ Бяры лусту хлеба/ Ды малаці зерне, як трэба”. Тады “гаспадыня вёскі” Таццяна Дарчы вынесла каравай і мёд у чары. Каця, адламаўшы кавалачак ад каравая, сказала: “А гэты каравайчык/ Птушкам на Вырайчык!/ Аднясіце яго ў неба,/ Пачастуйце з нашага хлеба!” У дзеянні жыве спрадвеку магія сувязі з продкамі. Кавалачак каравая Каця вынесла на вуліцу, расцерла на крошкі для “птушак”, каб яны аднеслі наш дарунак у Вырай — багам і продкам нашым. З астатнім караваем і мёдам (каб жыццё была багатае і салодкае) я абышоў усіх, хто сабраўся ў клубе. Усе адломлівалі па кавалачку каравая, макалі у мёд і елі. Тое асабліва спадабалася дзецям.
Вось ужо і асноўны абрад здзейснены, але свята прадаўжаецца. Гурты “Марусенькі” і “Крывічы” спявалі беларускія песні, ужо не абрадавыя. Пацешыў жартаўлівы нумар “Марусенек”, дзе Тамара Дубавец была ў ролі Дзядзькі, а Надзея Самахвалава — Цёткі. Затым перайшлі да танцаў. Я з асаблівым задавальненнем танчыў з бабуляй-“марусенькай” Марыяй Макрэцкай танец Падэспань, а з 6-гадовай Людмілай танец Матлет. Уразілі ж усіх актыўнасцю Каця Тукач і Андрусь Майснер.
Я ўручыў Таццяне Дарчы падарункі: кнігі і кампакт-дыскі з матэрыяламі для іх наступнай працы ў плыні беларускай культуры. І музыку для беларускіх танцаў суродзічам перапісалі. Такія танцы там любяць. Марыя Макрэцкая так і сказала: “Во, раней жа мы тожа танцавалі: Полечку, Падэспанец, Кракавяк, во — як зараз!”.
А якія гасцінныя тарнопальцы! “Марусенькі” прыгатавалі для дэсанта з Іркуцка ажно два выдатныя абеды: паводле беларускіх рэцэптаў і традыцыі! Як прыехалі, нас пакармілі, і перад ад’ездам яшчэ раз. Цяпер застоллі згадваем з удзячнасцю. Як бачна, беларускія традыцыі гасціннасці ў Тарнопалі і адраджаць не трэба: яны і сёння там вельмі нават жывыя. Дзякуй сябрам за прыём, за жаданне жыць у традыцыях продкаў, за актыўны ўдзел у абрадзе! “Крывiчам”-дэсантнікам — мой паклон за ўстойлівасць, дружнасць, мабільнасць, прафесіяналізм і за Беларускасць! З такімі захопленымі людзьмі Беларуская культура ў Прыбайкаллі не толькі захаваецца, але і, я ў тым упэўнены, будзе паспяхова развівацца.
Алег Рудакоў, г. Іркуцк
