Вершам апошнiх гадоў жыцця Коласа — яны датуюцца пераважна 1954, 1955 i 1956-м — супрацоўнiкi музея далi назву “бальнiчны” цыкл. Створаны яны былi на бальнiчным ложку.
— Упершыню сур’ёзныя праблемы са здароўем напаткалi Коласа напрыканцы 1940-х, — расказвае галоўны захавальнiк фондаў Дзяржаўнага лiтаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа Антанiна Гарон. — Зрабiла сваю чорную справу курэнне, доўгiя гады ён выкурваў больш за пачак у дзень! Дыхальныя шляхi ў паэта заўсёды былi не вельмi здаровымi: на працягу жыцця Колас перанёс 26 запаленняў лёгкiх. Тады, у 1940-х, медыкi вынеслi Канстанцiну Мiхайлавiчу жорсткi “прыгавор”: “Хочаце жыць — кiдайце курыць!”. I ён кiнуў, хоць для чалавека з такiм стажам курэння гэта было няпроста. Першыя вершы з “бальнiчнага” цыкла адносяцца менавiта да гэтага часу: “Я хворы, нядужы, прыкован к пасцелi, Зачынен мой свет. Няўжо мае песнi i днi адшумелi, I сам я адпет?”... Дарэчы, гэтыя вершы — “У часе хваробы”, “Ляжу я хворы, аслабелы” — вядомы лiтаратуразнаўцам: яны ўваходзiлi ў некаторыя зборы твораў Коласа. Але ж большасць з вершаў “бальнiчнага” цыкла сталi для навукоўцаў адкрыццём. У iх Колас прадстае зусiм нязвыклы, непадобны да сфармiраванага раней вобраза песняра.
— Слабы, нядужы, раздражняльны, якiмi звычайна бываюць пажылыя, хворыя, адзiнокiя людзi?
— Напрыканцы жыцця Колас сапраўды адчуваў адзiноту: яго сiлы падарвала страта любiмай жонкi Марыi Дзмiтрыеўны i сярэдняга сына Юрыя, якi загiнуў на фронце ў час Вялiкай Айчыннай вайны. Канешне, побач з iм былi яго сябры — лiтаратары, дзеячы культуры, два сыны — Данiла i Мiхась, iх жонкi Зарына i Наталля (дарэчы, дачка Янкi Маўра, з якiм Колас сябраваў), унукi. Ды i без працы да самага апошняга часу жыцця класiк не сядзеў: чытаў i рэцэнзаваў творы маладых i сталых лiтаратараў (ён уваходзiў у Камiтэт па сталiнскiх прэмiях), пiсаў тэксты выступленняў, даваў iнтэрв’ю, працаваў над апошняй часткай трылогii “На ростанях” i цыклам апавяданняў “Казкi жыцця”. Але ўсё ж узрост даваў аб сабе знаць: у 74 гады хворы чалавек глядзiць на свет не вельмi радасна. Да таго ж, па словах Мiхася Канстанцiнавiча Мiцкевiча, малодшага сына Якуба Коласа, той заўсёды, нават у маладосцi, быў чалавекам даволi замкнутым, негаваркiм. Але не тое што скаргаў, а нават i суму ў вершах “бальнiчнага” цыкла няма. Колас застаўся верны сабе, i вершы яго — светлыя, выклiкаюць у чытача адчуванне душэўнага ўздыму. I нават, як нiколi дагэтуль, прасякнуты цёплым народным гумарам.
“Не патрэбны песнi, слава, я ад iх у старане...”
Многiя вершы “бальнiчнага” цыкла Якуб Колас прысвяцiў свайму лечачаму ўрачу Сяргею Iосiфавiчу Лiаранцэвiчу. У гэтых паэтычных радках паэт называе доктара то “чарадзеем”, то “доктарам дзiвосным”, то нават “Сергiем прападобным”.
— З цеплынёй i ласкай па сённяшнi дзень адзываецца пра Сяргея Iосiфавiча сын Коласа, — расказвае Антанiна Гарон. — Памяць аб гэтым выдатным урачы, сцiплым, добразычлiвым чалавеку жыве ў сям’i нашчадкаў паэта, хоць доктара Лiаранцэвiча даўно ўжо няма на гэтым свеце: ён быў толькi гадоў на пяць-шэсць маладзейшы за Коласа.
У паэта i яго ўрача было шмат агульнага. Доктар быў заўзятым паляўнiчым, разумеў i любiў беларускую прыроду. Колас страцiў жонку, i Сяргей Iосiфавiч жыў бабылём. I як Колас быў выдатным лiтаратарам, так i Лiаранцэвiч быў выдатным урачом: яго меркаванне калегi-медыкi цанiлi не менш чым рашэнне кансiлiума прафесараў, сведчыць Мiхась Канстанцiнавiч Мiцкевiч. А хворыя, тыя проста ўлюблялiся ў доктара, якi ўмеў самым цяжкiм падараваць надзею на выздараўленне. I лепшым помнiкам прафесiяналiзму i адданасцi сваёй справе доктара Лiаранцэвiча сталi прысвечаныя яму вершы знакамiтага пацыента — Якуба Коласа:
О Сергiй прападобны,
Прымi даклад падробны.
Мала сплю без парашкоў,
З парашкамi горай.
Я прашу, каб быў здароў,
Дапамогi скорай.
Без музыкi, без дуды
Ходзяць ногi не туды.
Эх вы, палкi-елкi,
Стопачку б гарэлкi...
Гэта верш жартоўны, але прысвячаў свайму ўрачу Колас i сур’ёзныя радкi.
Без малiтвы, без заявы
Доктар добры i ласкавы
Сам пайшоў насустрач мне.
Не патрэбны песнi, слава
I прамоў узнёслых лава —
Я ад iх у старане.
А вось чуласць,
чалавечнасць —
Iм дарога проста
ў вечнасць —
Больш за ўсё нам даражэй.
Хай агорне iх бяспечнасць,
Хай дарогу ў бесканечнасць
Iм асвецiць санцавей.
— Як нiколi, адчуваў у той час паэт патрэбу ў дабрынi, чалавечнасцi, чуласцi. Але ў плен хваробе не здаваўся, змагаўся з ёй усмешкай, жартам i быў душой таго своеасаблiвага “калектыву”, якi склаўся ў аддзяленнi з хворых, урачоў, медыцынскага персаналу.
“Калегi”
па бальнiчным ложку
Напрыканцы жыцця Якуб Колас быў знакамiтым на ўвесь Савецкi Саюз лiтаратарам, народным паэтам, жывым класiкам. Зразумела, што лячыўся ён у самай прэстыжнай у БССР медыцынскай установе — так званай лечкамiсii. I сярод яго “калег” па бальнiчным ложку сустракалiся вядомыя дзеячы культуры. Напрыклад, менавiта ў бальнiцы лёс звёў Коласа са знакамiтым рэжысёрам Купалаўскага тэатра Канстанцiнам Саннiкавым.
— Тут трэба сказаць, што Колас нiколi не быў аскетам, любiў, як кажуць, i чарку, i шкварку, шчыра працаваў i не цураўся добрай кампанii, — растлумачвае Антанiна Мiхайлаўна. — Зразумела, бальнiчны распарадак патрабаваў ад хворых берагчы сябе, але сумна пеставаць свае “балячкi” было не ў правiлах Коласа. Наадварот, да апошнiх дзён захаваў ён у душы нейкую юнацкую гарэзлiвасць, iмкненне парушаць правiлы — каб гэтага ў iм не было, не стаў бы ён адным з найвялiкшых песняроў, чые творы адкрывае для сябе кожнае новае пакаленне... Дык вось, нярэдка тайком ад медперсаналу Колас дзялiў з Саннiкавым чарку-другую. А прыносiлi “амброзiю” (як жартаўлiва называў гарэлку Колас у сваiм “бальнiчным” цыкле) сябры Канстанцiна Саннiкава, артысты. Вiзiцёры хавалi бутэльку пад века раяля, што стаяў на калiдоры, а Саннiкаў потым цiха яе даставаў i прыносiў “пачастунак” у палату. Але аднойчы артыст (гэта быў Дзядзюшка) з’явiўся з пустымi рукамi. У адказ Колас пiша экспромт “Неспагаднасць”:
Добра чуў Дзядзюшка,
Што шаптаў на вушка
Яму нехта хворы.
Дзень за днём праходзiў,
А ён, той дабродзей,
Кiнуў друга ў горы.
Дзядзюшка—Дзядзюшка,
Хоць бы чацвяртушку
Простае сiвухi!
Ачарсцвелi душы,
Самi п’юць Дзядзюшы,
А да хворых глухi!
У 2007 годзе беларуская i сусветная грамадскаць будзе адзначаць 125-годдзе з дня нараджэння славутых беларускiх песняроў Купалы i Коласа. Класiку беларускай лiтаратуры Якубу Коласу i яго творчай спадчыне будзе прысвечана мноства мерапрыемстваў, што адбудуцца ва ўсiх кутках нашай краiны i за яе межамi. Дарэчы, першым з iх стане выстава “Пад небам Коласа” ў Нясвiжскiм гiсторыка-культурным музеi-запаведнiку, якая пачне работу заўтра, 24 студзеня, i будзе прысвечана гадам навучання будучага паэта ў Нясвiжскай настаўнiцкай семiнарыi. Са школьнай лаўкi мы прывыкаем да таго, што класiк — гэта партрэт у хрэстаматыi цi помнiк на плошчы. Плануецца, што апошнiя вершы i нататкi Коласа будуць уключаны ў новы шматтомны збор яго твораў. I, напэўна, гэта дапаможа чытачам убачыць Якуба Коласа iншым — сапраўдным чалавекам зямлi, простым, сцiплым, мужным, улюбёным ў жыццё.
