Старонкі з вандроўкі па слядах Адама Міцкевіча
Маё сэрца даўно рвалася на Свiцязь. Як бы там, у нетрах чароўнай прыроды, мая пупавiна, як бы там выток, жывая крынiца маёй душы, як бы там пачатак нашых казак, легенд i ўсяго таго духоўнага, што робiць нас людзьмi.
З такiм пачуццём ехаў на спатканне са Свiцяззю. I як толькi ўбачыў мясцiны, дзе возера «яснае ўзнiмае ўлонне», захацелася малiцца нашаму Паэту Адаму Мiцкевiчу. Гэта ж ён абагавiў i ўславiў свiцязянскiя абшары, замкавую Навагрудчыну. Гэта ён магнiтам сваiх слоў на векi вечныя ўзнёс, узвысiў «дзяцiнства край», якi «дораг нам, як першае каханне...»
Што я найперш зрабiў каля гаючага возера? Пакланiўся яму, прысеў i адчуў, «што з-пад ног угору раўнiна цягнецца шкляная» i «неба шлях з свайго прастору ажно да ног маiх згiнае». Я зачарпнуў жменяй бурштынавай вады i амыў ёй з твару дарожную стому. Адчуў пяшчотную свежасць, ажывiўся мой позiрк. I з дзiцячымi, шырока раскрытымi вачыма пачаў узiрацца ў наваколле. Мне ўвачавiдкi падалося, што я чую Мiцкевiчаў дух, яго бунтоўную любоў да Айчыны, якая тады называлася Лiтвой, а ўсе мы былi лiцвiнамi. I паэтава малая радзiма Навагрудчына, i мае Шоўкавiчы, i ўсе землi Беларусi тады ўваходзiлi ў Карону Рэчы Паспалiтай.
Лiтва! Бацькоўскi край, ты як здароўе тое:
Не цэнiм, маючы, а страцiм залатое —
Шкада, як i красы твае, мой родны краю...
***
Iду ўзбярэжжам Свiцязi i, здаецца, наступаю на сляды самога Адама Мiцкевiча. Крочу асцярожна, баючыся прапусцiць дрэва, якое помнiць Паэта.
Вось перада мною дуб-прадзед. Кара на iм, як глыбокiя, шэрыя маршчыны. А можа, гэта шрамы, зарубцаваныя раны? Ваякаў жа каля яго ацiралася мноства. I сваiх, i чужынцаў.
На вышынi чалавечага росту прыкмячаю на дубе гарбiну-нараст. Узiраюся — ды гэта ж, далiбог, прыцiснутае да цела дзiця. Вунь яго галава, тулава, ногi. Нiбы дуб ратаваў некалi гэта немаўля ад нечага, некага. Моцна-моцна прытулiў да сябе дый забыўся адпусцiць.
А верхавiна ў дуба — маладая, зялёная. Ён узiраецца ёй удалячынь, шукае раўню, як бы нашэптвае мiцкевiчавы радкi:
I дуб на ўзлессi чуб па-маладзецку
Ўстапырыў — зараз гайсану к гулякам,
Хоць векам пяцiсотгадовым з гакам!
***
Сустрэў зламаную сасну.
Высахла бабулька пад векавым сонцам. Вятрыскi вылiзалi яе стан i галiны. Дождж вымыў яе да жаўцiзны. Упала векавуха ўздоўж берага, як бы пакланiлася Свiцязi, падзякавала за чыстую вадзiцу.
Упала сасна, але не зламалася, не пераламалася. Яна не вывернулася з каранямi, а, стомленая, прыгнулася да зямлi, як бы захацела ўбачыць той дол, якi трымаў яе i харчаваў. Пасмамi свайго цела, яе сухажыллем, упалая, сагнутая, трымаецца за каранi. Хоча жыць!
Стаю каля мужнай сасны, i рояцца думкi пра вечнае i зямное. Перада мной iшла маладая парачка. Яны i не заўважылi гэтае скалечанае i жывое дрэва. У iх свае iнтарэсы: пiва, абдымулькi, гарласты транзiстар. Хацелася выгукнуць iм услед словы самога Мiцкевiча:
Мiнулае крычыць з бакоў i з асяродку:
«Усё ж гэта тваё, бо ты — наследнiк продкаў!»
***
Па сцяжынцы весела скача жабка. Я i да яе чапляюся: мо помнiць лупаценькая сваю прапрабабулю, мо яна паказвала ёй сляды Мiцкевiча?
Прыпынiла жабка бадзёрыя падскокi, зiрнула на мяне, цiкаўнага, i парулявала сваiм маршрутам. Я — за ёй. Куды ж наструнiлася лясная жыхарка?
Скок ды скок, i жабка — каля возера. Бераг выбрала таямнiчы. Дзве сасны-старажылы нахiлiлiся да воднага люстэрка, узiраюцца, прыхарошваюцца. А трымаюць бронзава-зялёныя ствалы аголеныя каранi. Яны, выгнутыя, скручаныя, перакручаныя, абмытыя хвалямi, упiваюцца «нагамi» ў жвiр i нясуць адвечную вахту ратавання сваiх дрэў.
Жабка ўскочыла на адзiн з тых каранёў i як бы лiпучкай прыклеiлася да свайго седала. Я зразумеў, яна прымасцiлася надоўга, бо гэта, вiдаць, яе любiмае мейсцейка адпачынку i пацехi. Чаму б не так? Пад ёй — вада, над ёй — неба, а яна — на дрэве, якое помнiць Паэта, якое нашэптвае ёй мiцкевiчаву калыханку лясному возеру:
Мiж дрэў, бы ў вяночку, адкрыецца вока
Там возера Свiцязь, як дзiва.
Бы хтосьцi чысцюткую шыбу звысоку
Сюды апусцiў беражлiва...
***
Дзiўны лес каля Свiцязi.
Лiпка даўгалыгая ў абдымках з сасной-векавухай. Камлюкаваты дуб — сусед стромкай бярозы. Клён з вольхай параднiўся, ясень з рабiнай, граб з асiнай. Дуб уверсе абняў за шыю сасну галiнамi-рукамi. Павярнуў яе да возера i не адпускае. Глядзiся, сасна, не ў неба, а ў Свiцязь! Такога ляснога сужыцельства не сустракаў нiдзе. Дзiва!
Гэта чараўнiцтва, вiдаць, вельмi кранала патаемную лiру Паэта. У яго творах часта сустракаем мастакоўскiя малюнкi свiцязянскага лесу: «злучаныя ўзвеем буры верхавiны», «бярэзнiк з прокiдкай дубоў галлiстых», «хмель зялёны абвiў вянком чарэмышы i клёны», «арабiны ў гронках», «нiбы дзяды — з пацехi ўнукаў, любуюцца рады паважных букаў», «мажныя i цiкавыя таполi», «сумныя бярозы, як маткi па сынах, яны раняюць слёзы». А вось зусiм iншы вобраз бярозы:
Паводдаль, выдзяляючыся станам
I ўбраннем, па аблiччы падабраным,
Стаiць бяроза з грабам, проста люба
Глядзець — пад ручку — парачка да шлюбу!
Адам Мiцкевiч гатовы прыгарнуцца, як да старых сяброў, да дубоў Айчыны. Ён гатовы iх усiх абняць, «калi б зноў пашчасцiла вярнуцца».
Я выконваю жаданне нашага Паэта i кiдаюся ў абдымкi да першага патрапiўшага мне дуба. Малюся: «Дай мне моцы, дуб, а я буду ўслаўляць цябе. Зрабi, дуб, памятлiвымi ўсiх, хто пройдзе побач, хто дачыркнецца да цябе. Жывi вечна, дуб, бо хто ж нашэпча нам пра далёкае мiнулае. Амiнь».
Малiтва надала прасвятленне. Бачыцца i адчуваецца ўсё да драбязы. Заўважыў нават варону, якая ляцела ўздоўж незвычайнага ляснога строю. Цiкава, якое дрэва выбера для перадыху. Во, села на высокай, кашлатай асiне. Пакуль яна гайдалася на вiльчыку ды чысцiла пёркi, у маёй галаве шалелi здогады: чаму варона выбрала асiну, можа, па генных прыкметах?
На асiне некалi павесiўся Юда, а гэта каркала з роду драпежнiкаў. Мо вароне па душы, што лiсце асiны перад ёй трымцiць? А мо паверыла, што асiна — яе дрэва? Аб сiвыя галiны мякчэй чысцiць дзюбу, ямчэй упiвацца кiпцюрамi ў асiнавае цела.
Аб чым думала варона на свiцязянскай асiне, ведала толькi яна сама. А я пацешыўся ўжо тым, што яшчэ раз палюбаваўся дрэвамi, якiя днямi i начамi, гадамi i стагоддзямi ўзiраюцца ў дзiвоснае люстэрка Свiцязi. I па-добраму пазайздросцiў iм.
(Заканчэнне ў наступным нумары)
На здымку: возера Свiцязь.
