У СВК «Астрамечава» Брэсцкага раёна імкнуцца даказаць гэта, рыхтуючыся да фестывалю на аснове вядомага рукапісу старажытных песень
ВЁСЦЫ Астрамечава, што ў Брэсцкім раёне, хутка споўніцца пяць вякоў. У гістарычных крыніцах яна ўпершыню ўпамінаецца пад 1516 годам і за час свайго існавання перажыла шмат цікавых падзей. Да нядаўняга часу і навукоўцы, і краязнаўцы больш гаварылі пра сучаснае Астрамечава, якое вядома як ў Беларусі, так і за яе межамі дзякуючы сельгаспрадпрыемству з аднайменнай назвай. Калі прыязджаеш сюды, то кожны раз даведваешся пра нешта новае. Вось і нядаўна, наведаўшы ўтульны аграгарадок, адкрыў для сябе некалькі ўнікальных старонак з яго багатай гісторыі. Але аб усім па парадку.
Цікавая знаходка
Падчас справаздачна-выбарчага сходу, які адбыўся ў СВК «Астрамечава» напрыканцы лютага, кожнаму з яго ўдзельнікаў на памяць уручылі невялічкі блакнот, на першай старонцы якога даволі падрабязна расказвалася пра «Астрамечаўскі рукапіс» — культурны помнік бытавой музыкі XVII стагоддзя. Інфармацыя зацікавіла многіх з прысутных у зале, паколькі гутарка пра гэты гістарычны дакумент, вядомы яшчэ як «Астрамечаўскі сшытак», вялася адносна даўно. Музычныя творы, якія складалі яго змест, выконваліся славутымі ансамблямі «Кантабіле», «Харошкі», «Стары Ольса», камерным хорам «Віват» і сольнымі артыстамі, праўда, доўгі час унікальны рукапіс называўся чамусьці не «Астрамечаўскім», а «Полацкім сшыткам». Прычыны такой недакладнасці нам растлумачыў галоўны архітэктар СВК «Астрамечава» Міхаіл Губараў, які разам з іншымі супрацоўнікамі збірае матэрыялы пра вядомы рукапіс. Міхаіл Аляксандравіч расказаў, што навуковым даследчыкам, краязнаўцам давялося правесці каласальную работу, каб даказаць, што старажытны дакумент са шматлікімі запісамі свецкай музыкі быў створаны не ў Полацку, як лічылася доўгі час, а менавіта ў Астрамечава.
У 60-х гадах мінулага стагоддзя беларускі даследчык Адам Мальдзіс у бібліятэцы Ягелонскага ўніверсітэта ў Кракаве (Польшча) знайшоў уніяцкі малітоўнік, які быў пазначаны як Астрамечаўскі. Бібліятэкарка аддзела рэдкіх кніг культурнай установы патлумачыла, што набылі рэдкае выданне ў перасяленцаў і што раней яно знаходзілася ў царкве вёскі Астрамечава. Праўда, дзе знаходзіцца гэты населены пункт, у бібліятэцы не ведалі. І азнаёміцца са зместам малітоўніка беларускаму навукоўцу не дазволілі, аргументаваўшы такое рашэнне тым, што гэтай справай павінны займацца свае спецыялісты.
Праз некаторы час вядомы польскі музыказнавец Ежы Голас зацікавіўся ўнікальнай знаходкай і звярнуў увагу на рукапісны дакумент, што знаходзіўся пад яе вокладкай. Гэта былі старажытныя нотныя запісы, расшыфраваўшы якія Ежы Голас вярнуў з забыцця некалькі музычных твораў. На іх аснове была створана грампласцінка, якая стала даволі вядомай. Цікавасць да яе праявілі не толькі польскія, але і беларускія выканаўцы і музычныя калектывы. Праўда, калі гаворка заходзіла пра паходжанне песень, то Астрамечава, што знаходзілася непадалёк ад Брэста, ніхто не браў у разлік. Маўляў, хто яго ведае? А вось Полацк… Тут зусім іншая справа. Тым больш на канверце выдадзенай пласцінкі ўказвалася, што запісаныя на ёй творы калісьці бытавалі на Полаччыне.
Полацк ці Астрамечава?
Так «Астрамечаўскі сшытак» стаў… «Полацкім». Адным з першых, хто выканаў творы, з якіх ён складаўся, стаў ансамбль «Кантабіле». Полацкі варыянт паходжання музыкі са стылістычнымі рысамі барока для музыкантаў аказаўся болей прымальным, бо гэта быў сапраўдны папулярны брэнд. Прычым настолькі ўдалы, што ў хуткім часе ім зацікавіліся іншыя ансамблі. Харэаграфічны ансамбль «Харошкі» пад кіраўніцтвам народнай артысткі Беларусі Валянціны Гаевай паставіў балет «Па старонках Полацкага сшытка», які прынёс калектыву вялікую папулярнасць. Песні са старажытнага дакумента выкарыстоўвалі шматлікія выканаўцы, і ніхто не задумваўся аб тым, як польскамоўныя творы (а менавіта з іх складаўся зборнік) змаглі нарадзіцца на полацкай зямлі. Увагу на гэтую акалічнасць першым звярнуў Ежы Голас, які ў артыкуле «Новы погляд на рукапіс з бібліятэкі Ягелонскай» прыйшоў да высновы, што гэты сшытак мог з’явіцца на беларуска-польскім памежжы, дзе і знаходзіцца вёска Астрамечава.
Дарэчы, некаторыя даследчыкі і выканаўцы песень лічылі, што населены пункт з такой назвай існаваў і ля Полацка. Насамрэч гэта не так. Уважліва прааналізаваўшы гістарычны дакумент, Ежы Голас устанавіў, што з’явіўся ён на свет паміж 1633-м і 1650 гадамі. Малітоўнік жа, пад вокладкай якога апынуўся рукапісны сшытак, быў пераплецены каля 1680 года. Як любоўныя песні трапілі ў рэлігійны зборнік, цяпер можна толькі здагадвацца. Верагодна, гэта была звычайная выпадковасць.
Тым не менш дзякуючы такой выпадковасці «Полацкі», а дакладней «Астрамечаўскі сшытак» дайшоў да нашых дзён. Для жыхароў вёскі, дзе ён з’явіўся на свет, гэта стала прыемнай нечаканасцю. А яшчэ — цудоўнай магчымасцю папулярызаваць гісторыю свайго населенага пункта, які якраз цяпер рыхтуецца адзначыць 500-годдзе з дня заснавання. У важную справу ўключыліся адміністрацыя СВК «Астрамечава» на чале са старшынёй яго праўлення Аляксеем Скакуном, супрацоўнікі раённага Дома рамёстваў, які дзейнічае на базе мясцовага Дома культуры, прадстаўнікі іншых устаноў.
Ужо дакладна вядома, што ў XVII стагоддзі ў Астрамечаве была царква. Звесткі аб гэтым можна знайсці ў некалькіх крыніцах. У прыватнасці, ёсць яны ў трэцім томе энцыклапедыі «Гарады і вёскі Беларусі», дзе сказана, што ў 1846 годзе на месцы старога драўлянага Міхайлаўскага храма ў Астрамечаве пабудавалі новую царкву з бутавага каменю і цэглы. Яе ва ўтульным аграгарадку можна ўбачыць і сёння. Яшчэ адна адметнасць старажытнай вёскі — бібліятэка імя кнігавыдаўца Ф. Паўленкова, адкрытая ў 1905 годзе. Мажліва, пэўны час «Астрамечаўскі рукапіс» знаходзіўся тут, а пасля па нейкіх прычынах (ваенныя дзеянні, уваходжанне вёскі ў састаў Польшчы) быў вывезены. Як бы там ні было, цяпер астрамечаўцы імкнуцца аднавіць гістарычную справядлівасць, і паступова ў іх гэта атрымліваецца.
Навуковае абгрунтаванне
Вось урывак з ліста старшыні СВК «Астрамечава» Аляксея Скакуна да кіраўніка апарата ўпраўлення Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Пятра Віцязя:
«Доўгі час адзін з буйнейшых музычных помнікаў усходнееўрапейскага барока, знойдзены ў бібліятэцы Ягелонскага ўніверсітэта ў Кракаве беларускім даследчыкам Адамам Мальдзісам, лічыўся «Полацкім сшыткам». Сёння ўжо вядома, чаму так сталася, і што на самай справе гэты дакумент паходзіць з вёскі Астрамечава Брэсцкага раёна. Назву «Полацкі» першымі прапанавалі музыканты з ансамбля «Кантабіле», што было зроблена дзеля брэндавай раскруткі. Маўляў, ніхто не ведае гэтае Астрамечава. А хацелася б, каб ведалі. Не ў кожнай вёсцы можна адшукаць гісторыка-культурныя каштоўнасці такой велічыні і значнасці, як «Полацкі (Астрамечаўскі) сшытак». Просім вас дапамагчы ў аднаўленні гістарычнай справядлівасці».
Такую перапіску кіраўніцтва СВК «Астрамечава» вяло і з многімі іншымі ўстановамі. Што цікава, ніхто не аспрэчвае той факт, што знойдзены ў Кракаве рукапіс сапраўды павінен называцца «Астрамечаўскім». Аднак вырашыць гэтае пытанне, аказваецца, не так проста.
З ДНУ «Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» адміністрацыі СВК «Астрамечава» паведамілі, што «як вынікае з праведзенай экспертызы, зафіксаваная ў Беларусі назва «Полацкі сшытак» з’явілася ў выніку першапачатковага азнаямлення з матэрыялам беларускіх музычных выканаўцаў і была выкарыстана калектывам «Кантабіле» з рэкламнымі мэтамі. Зараз назвы «Полацкі сшытак», «Астрамечаўскі рукапіс» выкарыстоўваюцца ў масавым друку, сетцы Інтэрнет і на эстрадзе бессістэмна». Праўда, навукоўцы Інстытута мовы і літаратуры палічылі гістарычна апраўданым ужыванне апошняй назвы. І дадалі: «Паколькі дадзены архіўны дакумент захоўваецца ў Рэспубліцы Польшча, пытанне аб яго перайменаванні выходзіць за межы кампетэнцыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі».
— Атрымаўшы такі адказ, мы крыху разгубіліся, — расказвае Міхаіл Губараў. — Нам параілі звярнуцца ў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь і Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь і папрасіць, каб яны рэкамендавалі творчым музычным калектывам, прадзюсарам, рэкламным дзеячам пры складанні канцэртных праграм, арганізацыі культурных мерапрыемстваў выкарыстоўваць назву «Астрамечаўскі рукапіс» як найбольш дакладную. Але зразумела, што не кожны адразу прыслухаецца да такой парады.
Зрэшты, як вынікае з ліста, прыйшоўшага ў адказ на запытанне аб правамернасці ўжывання назвы «Астрамечаўскі рукапіс» з Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, пытанне аб перайменаванні дакумента ўвогуле не стаіць. Рукапіс нідзе афіцыйна не зарэгістраваны як «Полацкі сшытак». «Гэта была ўмоўная, увайшоўшая ў абіход назва, а не дакладнае, навукова абгрунтаванае вызначэнне. Такім чынам, з улікам аб’ектыўнай рэчаіснасці, лічым дакладным вызначэнне дадзенага помніка культуры як «Астрамечаўскі рукапіс», — паведамілі спецыялісты навуковай установы.
З заяўкай на фестываль
Такія пераканаўчыя аргументы дазволілі астрамечаўцам куды больш аптымістычна паглядзець на далейшы лёс старажытнага песеннага рукапісу. Кіраўнік аднаго з самых вядомых у краіне сельгаспрадпрыемстваў, член-карэспандэнт НАН Беларусі Аляксей Скакун лічыць, што гэты дакумент можа стаць сапраўдным брэндам мясцін, дзе ён з’явіўся на свет.
— Астрамечава хутка адзначыць 500-годдзе з часу заснавання, — гаворыць Аляксей Сцяпанавіч. — І было б няблага, каб гэтую значную, доўгачаканую падзею мы сустрэлі з уласным фестывалем, падрыхтаваным на аснове нашага славутага сшытка.
Падрыхтоўка да фестывалю ўжо ідзе. Разам з Міхаілам Губаравым працэс каардынуе дырэктар Брэсцкага раённага Дома рамёстваў Таццяна Лук’янюк. Ствараецца сцэнарый, прадумваецца ідэйны змест культурнай імпрэзы. Ажыццявіць маштабную прэзентацыю «Астрамечаўскага рукапісу» мяркуецца ўжо ў бягучым годзе. Гэта будзе першая спроба, у якую з часам арганізатары, верагодна, унясуць пэўныя карэктывы. Што да канкрэтнай даты правядзення фестывалю, пакуль яна не вызначана. Хутчэй за ўсё мерапрыемства адбудзецца напачатку восені, калі астрамечаўцы традыцыйна адзначаюць Дзень вёскі. Сёлета ён мае ўсе шанцы стаць сапраўды незвычайным і вельмі прадстаўнічым.
Праграма будучага свята цяпер узгадняецца з кіраўніцтвам Брэсцкага райвыканкама, упраўленнем культуры Брэсцкага аблвыканкама і іншымі зацікаўленымі арганізацыямі і ўстановамі. Прастора для дзейнасці, па словах Таццяны Лук’янюк, надзвычай шырокая. Фестываль можа стаць сапраўднай візітоўкай Брэсцкага раёна, многія ўраджэнцы якога пакінулі незабыўны след у сусветнай гісторыі. Варта ўзгадаць хаця б імёны грамадскіх дзеячаў, змагароў за незалежнасць Казіміра Лышчынскага, Юліяна Урсына Нямцэвіча, што выйшлі ў вялікі свет менавіта з прыбужскіх мясцін. На жаль, у гэты шэраг сёння немагчыма паставіць аўтара «Астрамечаўскага рукапісу». Для нашчадкаў яго імя засталося невядомым, што і зразумела. У той далёкі час важна было данесці да нашчадкаў не столькі дадзеныя аб укладальніку, колькі змест музычных твораў.
Рукапіс, які актуальны і сёння
Азнаёміўшыся са зместам нотнага рукапісу, можна зрабіць выснову, што ў асноўным яго складаюць шматлікія танцы заходнееўрапейскага і славянскага паходжання. З першых адразу вылучаюцца бергамаска, павана, сарабанда, з другіх — казачок і мазур. Зборнік налічвае 64 старонкі нотных тэкстаў і падзяляецца на чатыры часткі, сэнсава не звязаныя паміж сабою. Акрамя танцаў, у яго склад уваходзяць творы для інструментальных ансамбляў і сольных выканаўцаў. Імёны і прозвішчы аўтараў некаторых з іх дайшлі да нашых дзён. Напрыклад, фантазія для аргана кампазітара Пётры Жаляхоўскага, а таксама яго канцона для дзвюх скрыпак карыстаюцца папулярнасцю і ў сучасных музыкантаў.
Вакальныя творы складаюць у асноўным папулярныя ў свой час рэлігійныя і свецкія лірычныя песні і канты. Чатыры з іх маюць падтэкстоўкі, астатнія ўтрымліваюць толькі цытаты першых слоўных радкоў на лацінскай, польскай і царкоўнаславянскай мовах. Некаторыя тэксты даследчыкі цалкам рэканструявалі і нават вызначылі іх аўтараў. Сучаснаму чытачу гэтыя імёны мала аб чым гавораць, аднак калісьці яны былі на слыху. Так, змест «Астрамечаўскага рукапісу» складаюць творы Мікалая Шажынскага, Яна Морштына, Ежы Шлыхтынга і іншых беларускіх і польскіх паэтаў. Разам з рэлігійнымі вершамі «Божа прыйдзеш», «Езус Хрысце», «Слава Духу Святому» ў зборнік уваходзяць і лірычныя гарадскія песні, папулярныя ў той час: «Уражаны табой», «Служыў табе доўга», «Цудоўная і вясёлая ўцеха», «Дама», «Яшчэ сонца», «Каля вясёлага танца»… Хутчэй за ўсё рукапіс належаў клавіацымбалісту ці арганісту, які выкарыстоўваў яго ў сваёй выканальніцкай практыцы. На гэта, прынамсі, па ацэнках спецыялістаў, указвае тып выкладу большасці твораў.
«Астрамечаўскі рукапіс», на думку даследчыкаў, мае вялікую пазнавальную і мастацкую каштоўнасць як захавальнік узораў музыкі, што складала ў свой час цэлы пласт мясцовага ўжытковага мастацтва. Гэты помнік сведчыць аб шырокім бытаванні на Беларусі і творчым пераўтварэнні музыкі агульнаеўрапейскіх песенна-танцавальных жанраў, багацці і разнастайнасці рэпертуару мясцовых творцаў.
Пытаюся ў Таццяны Лук’янюк, ці зацікавіць такая музыка сучасных слухачоў.
— Ніколькі ў гэтым не сумняваюся, — адказвае мая субяседніца. — Творамі з гэтага сшытка ў свой час захапляўся сам Уладзімір Караткевіч, калі яму прапанавалі іх паслухаць. Ёсць нямала выканаўцаў, якія цудоўна адчуваюць рытміку такой музыкі. Падчас фестывалю мы маем намер пазнаёміць з імі нашых гасцей. Абавязкова прадставім мясцовыя таленты, якіх на астрамечаўскай зямлі хапае.
Што ж, было б някепска, калі б грандыёзныя планы астрамечаўцаў ажыццявіліся. Фестываль, безумоўна, стаў бы яскравай падзеяй, якая дапамагла б многім людзям адкрыць славуты прыбужскі куток з іншага, пакуль невядомага, боку. Цікавых імпрэз, што адбываюцца на базе сельгаспрадпрыемстваў, сёння ёсць нямала. У Брэсцкай вобласці гэта і «Мотальскія прысмакі» ў Іванаўскім раёне, і «Спораўскія сенакосы» на Бярозаўшчыне, і іншыя фестывалі, што карыстаюцца папулярнасцю ў гасцей. «Астрамечаўскі рукапіс» і ўсё, што будзе створана на яго аснове, мажліва, стане асаблівай культурнай падзеяй. Ва ўсялякім разе, усе перадумовы для гэтага ёсць.
Аляксандр КУРЭЦ, «БН»
