Мы з недаспелых каласкоў летам вылушчвалі зярняткі, і маці варыла ў чыгунку рэдзенькі крупнік, які даваў нам хоць крыху сілы ў страшную вайну. І цяпер, праз 80 гадоў, часта ўспамінаю пра недаспелыя жытнёвыя каласкі. Нічога дзіўнага: у іх жа зярняткі, з каторых людзі мелюць муку, пякуць хлеб, — той самы хлеб, на які мы маліліся ў час нямецкай акупацыі.
Наш бацька Мікалай Цімафеевіч усю вайну намагаўся апрацоўваць тыя два невялічкія зямельныя ўчасткі, якія прыдбаў яшчэ пры польскім часе. Вельмі небяспечная работа: у любы момант маглі раптоўна наляцець ворагі. Бо ўсяго за сем кіламетраў ад нашых родных Пешак, у вёсцы Сігневічы Бярозаўскага раёна, размяшчаўся даволі буйны паліцэйскі гарнізон. І паліцаі пастаянна, часам разам з немцамі, рабілі набегі. Пешкаўцы працавалі ў полі хто як мог. Добра, што побач з вёскай былі вялікі лес і шырокае балота: туды ўцякалі людзі, там ратаваліся.
Восенню бацька сеяў крыху азімага жыта, вясною — вузенькую палоску ярыны, ды саджалі два-тры загоны бульбы. Вось і ўсё на вялікую нашу сям’ю, у якой чацвёра дзяцей. Ледзь-ледзь хапала насення, бераглі кожнае зярнятка. Клубень разразалі акуратна на некалькі частак. Так пакутавалі на сваіх палетках і астатнія пешкаўцы. Добра, што ў нас была свая кабылка Каштанка. Нізкарослая, зусім не самавітая, корму патрабавала нямнога, ела, бедная, усё, што ёй давалі. Але ж, на дзіва, цягавітая. На гэты конт вяскоўцы жартавалі з бацькі: «Дзе знайшоў такую? Есць, як малое жарабя, а працуе бы здаровы конь?»
У той пагодны летні дзень маці Галіна Антонаўна, мая старэйшая сястра Марыя і я зранку выйшлі на свой палетак. Наша сям’я жыла тады на хутары Буда, немцы датла спалілі родную хату, як і палову Пешак. Ад Буды да палетка кіламетра паўтара. Маці так размеркавала работу:
— Сынок, мы з Маняй полем жыта, пустазелле кідаем у разоры. Ты збірай яго і насі ў канец палетка, кідай на поплаў. Шкада, паламаецца многа жытнёвых сцяблін, вельмі ўжо разраслося пустазелле. Дык ты зрывай з гэтых сцяблін каласкі, акуратна кладзі ў торбачку. Дома іх вылушчым і я звару крупнік.
Маці цяжка ўздыхнула і занепакоена дадала:
— Трэба пільна глядзець на дарогу, каб там, крый божа, раптоўна не з’явіліся немцы. Як толькі пакажуцца, адразу падаем у разоры і ляжым нерухома.
Тая дарога з вёскі Менявеж якраз пралягала цераз Буду. І вяла ў напрамку нашага палетка, у Пешкі. Навокал — роўная мясцовасць. Любога чалавека, які тут ішоў і працаваў у полі, з аўтамабіля бачылі як на далоні. Ніхто з пешкаўцаў не ведаў, як павядуць сябе немцы або паліцаі. Яны лютавалі: Пешкі ж знаходзіліся ў партызанскай зоне. Словам, людзям пастаянна пагражала самае страшнае…
Маці і сястра полюць, я збіраю пустазелле, нашу і звальваю на поплаў. Цяжкая работа, бо хаджу басанож. А тут усюды расце асот, злосна кусае ногі. Ды яшчэ спякота, і ўсё наваколле застыла ў нерухомай гарачыні. Такое надвор’е нам спрыяе, і маці радуецца і амаль не разгінае спіны, рупіцца без перадыху.
Мы ўсе змакрэлі, пякельная жара прабіраецца праз дзіравыя лахманы, у якія мы апранутыя. Але нельга дарэмна траціць ніводнай хвіліны. Я зрываю каласкі са зламаных сцяблін, уважліва правяраю разору, па якой хаджу. Падбіраю нават самыя маленькія — і ў торбу, што ляжыць на зямлі. Кожны каласок — некалькі зярнятак.
Маці мяне хваліць, і я стараюся выконваць сваю работу яшчэ лепш. Спрыту ў мяне хапае, вельмі ўвішна бегаю. Не забываю паглядаць на тую дарогу з Менявежа. Там нікога, і нам лягчэй. Зноў пільна гляджу туды. І ажно скалануўся: на дарозе паказаўся аўтамабіль, ён ехаў у бок хутара.
— Аўтамабіль! — крычу на ўвесь голас.
— Падайце ў разору, — імгненна рэагуе маці. — Ляжым і не варушымся.
Падаем, і хочацца ўціснуцца ў зямлю. Стараемся залезці ў жыта, каб лепш схавацца. Ловім кожны гук з боку дарогі. Калі гудзенне ўзмоцніцца, значыць, павярнуў да нашага палетка. Нас заўважылі і праз дзве-тры хвіліны будуць тут. Мы не ведаем, што рабіць, але слухаем маці: «Дзетачкі, залезьце далей у жыта і не падымайце свае галоўкі».
Гудзенне раптам сціхла. Відаць, спыніліся. У роце млосна і перасохла ў горле. Тое месца, дзе спыніўся аўтамабіль, ад нас засланяе доўгі пагорак. Трэба спусціцца на поплаў. Але такі манеўр вельмі небяспечны.
Раптам там, дзе аўтамабіль, моцна бабахнула. Потым яшчэ і яшчэ. Няўжо з хутара не паспелі ўцячы ў лес? Дык іх усіх паб’юць. Куды ж паедзе аўтамабіль? Імчыць у вёску. Значыць, не заўважылі, хрысцілася маці. Той аўтамабіль праімчаў з аднаго канца вёскі на другі і зноў павярнуў на дарогу, але потым… заехаў на наш хутар. Ляжым ціха, да Буды ўсяго нейкі кіламетр. Там чуюцца крыкі, мільгаюць постаці…
Толькі пад вечар вярнуліся. Перапалоханыя вяскоўцы расказалі, што раз’юшаныя немцы і паліцаі шукалі кабанчыкаў па хлявах, але нічога не перапала. Старых не кранулі.
Урэшце мы хутка вылушчылі з каласкоў зярняткі, і маці зварыла крупнік. На вадзе, бо нашу кароўку немцы забралі. Вельмі хацелася спаць, маці тармашыла, каб дачакаўся вячэры. І вось нарэшце пад’елі!
Мала я тады сабраў каласкоў са зламаных сцяблінак. «А зрываць недаспелыя са здаровых — вялікі грэх, — вучыла маці. — Няхай жыцейка расце і спее так, як Богу пажадана». І мы з ёй пагаджаліся.
Міхаіл ШЫМАНСКІ
Памятныя ўспаміны і сведкі ваеннага часу пра жытнёвыя каласкі
Пакутлівы крупнік
Полная перепечатка текста и фотографий запрещена. Частичное цитирование разрешено при наличии гиперссылки.