Не сакрэт, што аварыя на Чарнобыльскай атамнай станцыі мела вялікія сацыяльныя наступствы для Беларусі. Шматлікія пасёлкі і вёскі паблізу станцыі жыхары пакінулі. Сотні тысяч чалавек эвакуяваны ў бяспечныя месцы, 200 000 пераселены на пастаяннае жыхарства ў іншыя рэгіёны. Катастрофа прывяла да велізарных эканамічных страт. Паводле некаторых ацэнак, сума, неабходная для пераадолення наступстваў тэхнагеннай аварыі, складае больш двухсот мільярдаў долараў.
На працягу першых чатырох гадоў з дня аварыі на Чарнобыльскай АЭС савецкія ўлады змагаліся з наступствамі выбуху сваімі сіламі. Арганізацыя Аб’яднаных Нацый і яе партнёры шукалі спосабы аказання надзвычайнай дапамогі па ацэнцы ядзернай бяспекі і экалагічных умоў на забруджанай тэрыторыі, а таксама дыягнаставанні розных захворванняў, атрыманых у выніку аварыі. Акрамя таго, дзейнасць ААН была накіраваная на павышэнне дасведчанасці жыхароў пацярпелых раёнаў і навучанне насельніцтва абароне ад радыенуклідаў, якія ўтрымліваліся ў навакольным асяроддзі і сельскагаспадарчай прадукцыі.
Многія эксперты лічаць 1990 год пераломным у дзейнасці ААН па пераадоленні наступстваў Чарнобыльскай катастрофы. Менавіта ў тым годзе Савецкі ўрад прызнаў неабходнасць міжнароднай дапамогі. У выніку Генеральная Асамблея прыняла рэзалюцыю, якая заклікала да актыўнага міжнароднага супрацоўніцтва ў сферы пераадолення наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Гэтым дакументам аднаму з намеснікаў Генеральнага сакратара была даручана задача каардынацыі дзейнасці па ліквідацыі наступстваў чарнобыльскай катастрофы. Была сфарміравана мэтавая група. Чатырохбаковы камітэт, у складзе якога — прадстаўнікі ўрадаў з Беларусі, Украіны, Расіі, а таксама прадстаўнік Арганізацыі Аб’яднаных Нацый па Чарнобыльскай АЭС, увайшлі ў склад каардынацыйнага альянсу на вышэйшым узроўні.
У 1992 годзе, праз год пасля стварэння Мэтавай групы, каардынацыю міжнароднага супрацоўніцтва па пытаннях Чарнобыля распачаў Дэпартамент па гуманітарных пытаннях ААН, які з 1997 года называецца Упраўленнем па каардынацыі гуманітарных пытанняў. Дарэчы, для прыцягнення фінансавых рэсурсаў яшчэ ў 1991 годзе быў створаны Мэтавы фонд Чарнобыльскай АЭС, які ў далейшым ажыццяўляў сваю дзейнасць пад кіраўніцтвам УКГП.
З часам стала зразумела, што задача аздараўлення навакольнага асяроддзя і паляпшэння стану здароўя непарыўна звязана з пытаннямі развіцця. З 1986 года арганізацыі сістэмы ААН, буйныя няўрадавыя арганізацыі і фонды рэалізавалі больш за дзвесце розных праектаў, звязаных з правядзеннем даследаванняў і аказаннем дапамогі ў наступных сферах: ахова здароўя, ядзерная бяспека (уключаючы будаўніцтва саркафага), інфармаванне, сацыяльна-псіхалагічная і эканамічная рэабілітацыя, аднаўленне навакольнага асяроддзя і вытворчасць чыстых прадуктаў.У 2001 годзе Праграма развіцця Арганізацыі Аб’яднаных Нацый і яе рэгіянальны дырэктар па трох пацярпелых краінах (Расія, Украіна і Беларусь) сталі часткай каардынацыйнага механізму чарнобыльскага супрацоўніцтва. У 2002 годзе Арганізацыя Аб’яднаных Нацый аб’явіла, што стратэгія па Чарнобылі будзе перагледжана і асноўная ўвага стане надавацца не надзвычайнай гуманітарнай дапамозе, а доўгатэрміновай дзейнасці.
Візіт Адміністратара Праграмы развіцця ААН, намесніка Генеральнага сакратара ААН
Хелен Кларк у Ветку. Красавік 2015 г.
Пасля 30 гадоў рэабілітацыі садзеянне сацыяльна-эканамічнаму развіццю ў спалучэнні з інфармаваннем насельніцтва пра тое, як бяспечна жыць на пацярпелых тэрыторыях, дагэтуль адыгрывае важную ролю ў ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, якая значна знізіла якасць жыцця ў найбольш пацярпелых ад аварыі рэгіёнах Беларусі.
У 2002 годзе ААН прадставіла сусветнай грамадскасці даклад “Гуманітарныя наступствы аварыі на Чарнобыльскай АЭС: стратэгія рэабілітацыі”, выкананы групай даследчыкаў па даручэнні ПРААН, Дзіцячага фонду ААН (ЮНІСЕФ) пры падтрымцы Сусветнай арганізацыі аховы здароўя і УКГП ААН. Асноўным у дакладзе стала выснова пра тое, што “этап надзвычайнага рэагавання”, які суправаджаецца лакалізацыяй, перасяленнем і непасрэднай матэрыяльнай дапамогай неабходна замяніць “этапам аднаўлення”, разлічаным на 10 гадоў. Мэта новага падыходу — забяспечыць пацярпелым ад аварыі людзям поўную рэінтэграцыю ў грамадства, даць ім магчымасць быць гаспадарамі ўласнага жыцця і атрымаць сродкі для самазабеспячэння праз праграмы эканамічнага і гуманітарнага развіцця.
Варта адзначыць, што стратэгія ААН па ліквідацыі наступстваў чарнобыльскай аварыі была распрацавана на аснове шматлікіх даследаванняў. Яны паказалі мэтавую неабходнасць паляпшэння эканамічнай, сацыяльнай сітуацыі ў рэгіёнах, аднаўлення іх самадастатковасці, а таксама пераадолення страху, звязанага з радыяцыйнай фобіяй.
Дзякуючы дапамозе, аказанай арганізацыямі сістэмы ААН ды іншымі міжнароднымі партнёрамі, пацярпелыя ад чарнобыльскай катастрофы рэгіёны Беларусі змаглі з атрымальнікаў гуманітарных грантаў ператварыцца ў надзейных партнёраў — з добрым патэнцыялам паспяховай рэалізацыі доўгатэрміновай палітыкі развіцця мясцовых супольнасцяў, што робіць гэтыя рэгіёны прывабным месцам для жыцця.
У 2003-2004 гадах ПРААН рэалізавала праект “Умацаванне механізмаў партнёрства і мабілізацыі рэсурсаў у мэтах змяншэння негатыўных наступстваў Чарнобыльскай катастрофы” з мэтай выяўлення патрэбаў у інфармаванні насельніцтва, якое пражывае ў рэгіёнах Беларусі, пацярпелых ад Чарнобыльскай аварыі. Каля трох тысяч прадстаўнікоў розных сацыяльных груп пацярпелых раёнаў сталі ўдзельнікамі шматлікіх апытанняў і назіранняў.
Маленькія ўдзельнікі кірмашу здароўя ў рамках праекта “Павышэнне ўзроўню бяспекі чалавека
на тэрыторыях, пацярпелых ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС”
У выніку праведзеных даследаванняў была прапанавана новая стратэгія па ліквідацыі наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС, якая засяродзіла асноўную ўвагу на мясцовых жыхарах як асноўных дзеючых асобах у правядзенні работ па рэабілітацыі і развіцці.
У 2003 годзе стартавала новая праграма ПРААН CORE — “Супрацоўніцтва для рэабілітацыі”. Асноўная яе мэта заключалася ў стварэнні ўстойлівых сродкаў для існавання і бяспечнага асяроддзя для насельніцтва чатырох раёнаў, пацярпелых у выніку аварыі. Быў вызначаны шлях распрацоўкі і рэалізацыі комплексу мерапрыемстваў у эканамічнай, сацыяльнай, медыка-санітарнай і культурнай сферах, заснаваны на прынцыпах міжнароднага супрацоўніцтва, міжгаліновай і шматузроўневай інтэграцыі — пры актыўным удзеле мясцовага насельніцтва.
Па стане на 1 чэрвеня 2008 года ў рамках Праграмы CORE пад дэвізам “Разам мы зможам” быў распрацаваны 191 праект. У тым ліку 146 ініцыятыў з агульным бюджэтам каля 9 мільёнаў еўра, якія былі ўключаны ў Праграму і паспяхова рэалізаваны. Гэта Праграма стала першай ініцыятывай, якая прадэманстравала выгаду актыўнага ўключэння насельніцтва ў працэс рэабілітацыі і развіцця. Такая мадэль удзелу дапамагла мясцоваму насельніцтву змяніць адносіны і паводзіны ў сацыяльным і эканамічным асяроддзі ў сваіх раёнах, а таксама матывавала іх прыкласці намаганні і ўкласці рэсурсы ў развіццё. Праграма таксама аказала ўплыў на эмацыйную абстаноўку ў мясцовых супольнасцях, павысіўшы ў людзей упэўненасць у сабе і веру ў пазітыўныя змены.
З цягам часу развівалася супрацоўніцтва з адміністрацыямі, а таксама павышалася ступень уцягнутасці насельніцтва ў працэс рэабілітацыі. Напрыклад, быў уведзены новы інавацыйны падыход па садзеянні развіццю на мясцовым узроўні, які быў выкарыстаны ў 60 раёнах Гомельскай вобласці. Ініцыятыва змагла прыцягнуць больш за 11 тысяч удзельнікаў і сродкі ў памеры большым за 3 мільёны долараў ЗША. Дадзеныя ініцыятывы, якія рэалізоўваліся ПРААН у рамках праекта па барацьбе з негатыўнымі наступствамі чарнобыльскай катастрофы (2008-2010) пры фінансавай падтрымцы Еўрапейскага саюза, пашыралі практыку сацыяльнай мабілізацыі і якаснага кіравання ва ўзаемасувязі паміж дзяржавай і недзяржаўнымі арганізацыямі на месцах.
Нельга не ўлічваць той факт, што такія падыходы садзейнічалі актыўнаму ўдзелу мясцовых жыхароў у вырашэнні праблем у галіне адукацыі і культуры, аховы здароўя, камунальнай гаспадаркі, працы і занятасці, спорту і турызму, мясцовага рэагавання на надзвычайныя сітуацыі. Акрамя гэтага, у рамках праекта для насельніцтва быў праведзены першы ў Беларусі буйнамаштабны скрынінг (праверка) шчытападобнай залозы. Больш за 600 чалавек, у тым ліку 150 дзяцей, прайшлі медыцынскае абследаванне на рак шчытападобнай залозы ў Мазырскім раёне Гомельскай вобласці.
Удзельнікі эксперыменту па вырошчванні экалагічна чыстай сельскагаспадарчай прадукцыі
ў Столінскім раёне Брэсцкай вобласці
Намаганні Беларусі па пераадоленні наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС атрымалі дадатковую падтрымку ў рамках праграмы “Умацаванне бяспекі чалавека ў пацярпелых ад Чарнобыльскай катастрофы раёнах Беларусі”. Ініцыятыва была накіраваная на пашырэнне малога бізнесу, прапаганду здаровага ладу жыцця сярод уразлівых груп насельніцтва, удасканаленне прафілактыкі і лячэння раку малочнай залозы, распаўсюджанне ведаў па радыяцыйнай бяспецы ў пяці пацярпелых ад аварыі раёнах Беларусі.
Ці такі прыклад. Каля трох тысяч сялянскіх гаспадарак атрымалі экспертную і кансультатыўную падтрымку па гадоўлі жывёлы, раслінаводстве, вытворчасці прадуктаў, якія не ўтрымліваюць радыенукліды, а таксама па маркетынгу. У рамках праекта былі распрацаваны і пратэставаны механізмы прадастаўлення малых і мікракрэдытаў для сельскіх жыхароў. Трынаццаць цэнтраў маніторынгу і інфармацыі радыяцыйнага кантролю і бяспекі дапамаглі мясцоваму насельніцтву атрымліваць чыстае малако ды іншыя харчовыя прадукты, а таксама павялічылі ўзровень інфармаванасці насельніцтва пра бяспечнае жыццё ў пацярпелых раёнах. Асноўныя намаганні ў галіне аховы здароўя былі накіраваны на падтрымку цяжарных жанчын і маладых маці, укараненне сістэмы маніторынгу раку малочнай залозы.
У гэтым годзе ПРААН завяршае сваю галоўную каардынуючую місію ў постчарнобыльскай рэабілітацыі. Цяпер яна будзе адыгрываць дапаможную ролю па развіцці найбольш пацярпелых ад Чарнобыля раёнаў. Тым не менш, ПРААН у Беларусі, безумоўна, працягне сваю дзейнасць у адпаведнасці з Праграмай у галіне ўстойлівага развіцця да 2030 года і прыярытэтамі на глабальным, рэгіянальным і нацыянальным узроўнях.
Відавочна, што ПРААН працягне аказваць садзеянне ў выпрацоўцы стратэгіі міжнароднага супрацоўніцтва па Чарнобылі і пасля 2016 года. Будзе, у прыватнасці, весціся работа па перадачы ведаў. Сёння вельмі актуальны абмен досведам па пераадоленні складаных наступстваў ядзернай катастрофы ў самым шырокім кантэксце. Бо гэта мае важнае значэнне не толькі для канкрэтнага рэгіёна, але і для ўсяго свету.
Ужо заяўлена, што ПРААН у Беларусі засяродзіцца на стварэнні новых партнёрстваў для ўкаранення інавацый і прыцягнення інвестыцый у пацярпелыя ад Чарнобыля раёны. Акрамя таго, абапіраючыся на досвед паспяховай рэалізацыі сваіх папярэдніх праграм у гэтых рэгіёнах, сканцэнтруецца на развіцці мясцовых грамадскіх ініцыятыў. Напрыклад, у рамках бягучага лакальнага праекта развіцця, які фінансуецца Еўрапейскім саюзам.
Уладзімір Міхайлаў
