Узышло сонца.
Надышоў мой час.
Я ўжо цалкам дарослы: у мяне прарэзалiся зубы памяцi.
Перада мной – жытнёвае поле ўспамiнаў, шырокае, ажно не бачна краёў.
Я – малады мужчына, сiл у мяне многа.
Бяру ў рукi серп i зацята працую. Хутчэй, хутчэй! Трэба жаць каласы памяцi i вязаць снапы слоў. I я вяжу iх да знямогi, не дазваляю сабе спынiцца, нават каб ацерцi салёна-горкi пот. Былое вяртаецца з цяжкасцю – мабыць, таму снапы мае пакуль гэткiя няўдалыя, растрапаныя, раскiдзiстыя...
Урадзiла небагата. Тым больш шкада, калi неасцярожна вырываю сцяблiну з коранем. Са страхам тады заўважаю: каранi яе сiвыя, яны рассыпаюцца, ледзьве паказаўшыся на вочы. Крывавымi кроплямi з сэрца падае-высыпаецца зерне з каласоў, асляпляючы сваiм зiхаценнем, нiбы раса летнiм ранкам.
Я з роспаччу гляджу, як глынае зярняткi сырая зямля.
Пачакайце! Пачакайце крыху, зараз я вас збяру!..
Мяне не можа супакоiць нават тое, што гэткiя страты – справа звычайная.
Згiнаюся да зямлi i рукамi пачынаю закопваць згубленыя зернейкi. Няхай застануцца тут, няхай узыдуць. Наступны ўраджай збiраць, праўда, ужо не мне...
Бярэцца на вечар.
Мяне ахоплiвае адчай, калi кiдаю позiрк на поле: быў жа цэлы дзень!
— Быў!.. – слязлiва-адчайна скуголю я, кiдаю слабае i няспраўнае перавясла, тапчу яго, потым валюся на калючае iржышча, крычу, плачу, захлынаюся слязьмi. Не хапае паветра – грудзi рве-раздзiрае кашаль. Мне балiць. Зубы памяцi торгае.
Падношу рукi да вуснаў, потым са здзiўленнем гляджу на далонi: на iх рассыпалiся пырскаўкi крывi. Гэтае вiдовiшча мяне чамусьцi супакойвае.
Балiць усё ўнутры...
Хай балiць. Хай. Такi боль – святы.
I я баюся нават думкi, што ён можа знячэўку пакiнуць мяне, не даўшы мне сабраць маё.
Яшчэ ёсць час – агмень жыцця гарыць, агмень не згас. I мне згасаць пакуль не час...
* * *
Снежаньскi дзень.
Шэрае неба плача. Мокры снег непрыемна лiпне да твару.
Наша радзiна iдзе пабачыцца з дзедам Мiхалам, якi ўжо паўмесяца ляжыць у местачковай бальнiчцы.
Падышлi. Перад жоўта-ружова-бруднай будынiнай дзяжурна стаiць помнiк Ленiну.
Мне, тады адзiнаццацiгадоваму хлопчыку, шэсць кiламетраў па збiтай, гразкай не па-зiмняму дарозе падалiся цяжкiм пераходам. Хацелася хутчэй плюхнуцца на якое крэсла i не варушыцца. Зусiм.
Ды што я... Усе iшлi, i я iшоў.
Вось перабралiся цераз двор, абы-як завалены паспiлаванымi на дровы яшчэ ўвосень камлямi старых таполяў, якiя раслi тут жа. Завiталi ва ўбогi абшарпаны пакойчык “для вiзiтаў”, дзе здаровыя звычайна сустракаюцца з хворымi роднымi.
Праз колькi хвiлiн дзядуля выходзiць. Ён такi схуднелы, што выдаецца за пасiвелага хлапчука. Дый яшчэ пiжама не па памеры – аж матляецца на iм.
Мiжволi думаецца: няўжо яго тут гацакамi кормяць?..
* * *
Хлопчык ледзьве перастаўляе ногi. На iм – чорны стары ватнiк, з якога цi не сыплецца начынне, на ватнiку бачны нашытыя паўзверх тоўстыя грубыя нiткi.
Дужа холадна.
Добра, што адзежа закрывае хлопца да самых пят i не дае змерзнуць...
Вецер раз’ятрана штурхае то ў плечы, то ў спiну. Мажнаму мужчыне нялёгка паўзцi па снезе, якога насыпана вышэй за калена, — што тут гаварыць пра васьмiгадовага мальца! Але не iсцi нельга. Мацi з сястрой пайшлi шукаць у поле памерзлую бульбу, што ў зямлi засталася з восенi. Справа малога Мiхалкi нашмат лягчэйшая – прынесцi дроў; гэта ж не варочаць гурбы снегу i не калупацца ў заледзянелай зямлi.
Ён адзiны мужчына ў сям’i (бацька не вярнуўся з вайны), таму i стараецца, выжыльваецца з дзiцячых сiлёнак.
...Вельмi хочацца есцi.
Пакуль паўзе да заснежаных кустоў, успамiнае, што атрымоўваецца з тае памарожанай бульбы. Перш-наперш яе мылi, абiралi, пасля таўклi (дый таго амаль не трэба было: у хаце бульба, адтаяўшы, ператваралася ў кашу – брудную i слiзкую), у печы пяклi гацакi.
Хлопец, канешне, тады не мог ведаць, як жылi ў блакадным Ленiнградзе, калi людзей брала на крывавы панос ад голаду. Яму ледзь споўнiлася тры гады з пачаткам акупацыi горада. Ды i ў iхняй сям’i хлеб, няхай сабе i поўны эрзац, падаваўся за цуд...
Можа, тое дзяцiнства зрабiла Мiхала непераборлiвым i непатрабавальным да ежы. Доўга мог трываць голад, нават такi, калi кiшкi круцiла-выварочвала. Таму яшчэ маладым нажыў язву. Каб залячыць яе, пiў дэнатурат, якiм запраўлялi газавыя лямпы. Ад яго станавiлася крыху лягчэй.
Ды ўсё роўна выразалi яму паўстраўнiка, забаранiлi ўжываць спiртное, есцi перчанае, салёнае, сырое...
Ат, хто калi звяртаў увагу на парады дактароў?! Якая iм увогуле справа да яго? Не родныя ж, каб гэтак клапацiцца. Таму i выпiваў часценька без меры, нават брагу, безашчадна палiў тытунь-самасад. Часам, калi зяць прыносiў злоўленую ў возеры рыбу, мог сырцом з’есцi чырванапёрку.
Вядома ж здавён: сэнс жыцця i шчасце чалавека не ў ежы.
Ой, не ў гэтым...
* * *
...Адзiнока, мабыць, дзеду ў бальнiчцы.
Як цяжка ён iдзе да нас. Такi худы – ляцець жа павiнен, не адчуваць зямнога прыцягнення. Толькi ўсё наадварот: цягне, цягне ўнiз зямлiца-мацi.
Дзядуля стрымана вiтаецца. Першае яго пытанне — цi прынеслi курыва. Так, ёсць колькi пачак “Астры”. Дробязь якая, але ж прыемна, што не забылiся.
Я разглядаю ягоны рана састарэлы твар, сiвыя караткаватыя валасы, некаторыя пасмы якiх тырчаць у бакi. Чымсьцi яны нагадваюць тоненькi, цьмяна-блiшчасты пакручасты дрот – валасы гэткiя ж нягнуткiя, непакорлiвыя. Дарэчы, як i сам дзед... Не! Зусiм ён не непакорлiвы – трывалы, трывалы да жаху! Дзе б iншы даўно надламiўся, крычучы ад адчаю, грыз бы зямлю, валяўся ў гноi, поўзаў на каленях – ён трываў; з-пад попелу людской слепаты i дурноцця, што бачылi толькi слабасць i абыякавасць, блiшчэлi вугольчыкi дзедавай унутранай моцы...
Адно слова – нязломак!
* * *
Ягоны розум плаваў на хвалях сусветнай абыякавасцi i добрага нiчога не чакаў. А калi б i дачакаўся, то не паверыў бы: цудаў у наш час не бывае. Можа, калiсьцi i здаралiся яны, цяпер не – скончылiся. Не хапiла на ўсiх.
...Мужчына ачомаўся ад холаду, што iшоў ад падлогi.
Зрок, здавалася, рассыпаўся на дзесяткi не звязаных памiж сабой фрагментаў. Чалавек з палёгкай заплюшчыў вочы i правалiўся ў чорны нябыт.
Калi зноў вярнулася прытомнасць, ён ляжаў унiзе нараў. Хтосьцi змочваў яму вусны мокрай, патыхаючай жалезам i хлоркай анучкай. Хацеў сказаць добрасардэчнiку “дзякуй”, аднак з горла вырваўся хрыплы сiп. Мiхал зайшоўся ў пакутным нутраным кашлi, якi рваў лёгкiя на гарачыя аскялёпкi. Падставiў руку да рота: яна ўся зачырванелася. Яшчэ ўспомнiў, як бiлi па нырках, i з дзiўнай абыякавасцю падумаў, што будзе, калi захочацца схадзiць па малой патрэбе... А нiчога й не будзе! Не варта зараз пра благое думаць. Так цi йначай, усё да лепшага.
Усё – да лепшага?..
Ён амаль не крыўдаваў. Быццам раней не было вядома, як працуюць савецкiя доблесныя органы. Правiльна зэкi iх празвалi. Мянты яны i ёсць мянты.
...Яны прыйшлi за iм, Мiхалам Кавалёвым, дамоў. Вось чаго той не чакаў дык не чакаў. Добра, што жонка-даярка завiхалася на саўгаснай ферме, а дачка з сынам былi ў местачковай школе за восем кiламетраў ад вёскi.
Грымнулi, бугаi, дзвярыма так, што падлога задрыжэла, уварвалiся ў хату, рыкнулi: “Рукi ўгору!” – i закруцiлi iх за спiну, моцна саданулi пад дых. Нейкi недамерак яшчэ i на вуха прашыпеў, пырскаючы слiнай: “Мы з табою, падла, хутка пабалакаем па-чэснаму”.
“Мог бы i не папярэджваць”, — не сказаў, падумаў арыштаваны.
Яго, з-за хваробы сядзеўшага ў хаце ўжо два днi, цягнулi да машыны.
Суседка Ярлiха бачыла, як мiлiцыянеры валакуць у свой “казялок” Мiхала Кавалёва. Яна радасна, бы завядзёная, уся трасучыся, паўтарала немаведама каму: “Во як бывае – i ў цiхiм балоце д’яблы сядзяць!”
У машыне Мiхал сядзеў нiбы агаломшаны. Маўчаў. Думкi падавалiся рыбiнамi, выкiнутымi на бераг.
Маладзенькi мiлiцыянер, якi пiльнаваў арыштанта, таксама напачатку адмоўчваўся. Адно амаль з нянавiсцю глядзеў на сiваватага няголенага мужыка. I не вытрымаў:
— Што маўчыш, гад? Мову адняло? Нiчога, мы табе язык развяжам. Гэта ж трэба – такое зрабiць...
Мiхал узняў вочы i, ледзьве мiлiцыянт прыпынiўся, абураны тым, што вычварыў злачынца, утаропiўся чорнымi праваламi вачэй у гаваруна. Потым выштурхнуў з сябе:
— За што?
— А-а!.. – адарваўшыся ад безданi вачэй уяўнага злодзея, прамовiў малады “мянтошка”. – У несазнанку, значыць, гуляцца будзем. Хрэн табе ў зубы, а не “за што”! – выгукнуў ён i супакоiўся...
Праз гадзiну былi ў райцэнтры.
У аддзяленнi без лiшнiх выкштальцоўванняў прапанавалi з ходу падпiсаць “чыстасардэчнае”, што, маўляў, я, Мiхал Iванавiч Кавалёў, цалкам прызнаюся ў забойстве аднасяльчанкi Тамары Мiкулёнак.
Трэба было яшчэ распiсаць падрабязным чынам, як, калi, дзе тое ўсё адбылося, якiя былi матывы. Адным словам, саматужна павялiчыць паказчык раскрывальнасцi райаддзела.
Арыштаваны спынiў аператыўнiка:
— Не буду.
Той замоўк пасярод сваёй афiцыйнай манатоннай гундзёжы, ды не надоўга, праз колькi iмгненняў ужо саркастычна ўхмыляўся. Не гаворачы нi слова, выйшаў. Вярнуўся з двума маладымi бамбiзамi. Яны падхапiлi Мiхала i амаль вынеслi яго з кабiнета.
Бiлi доўга i раўнадушна. Час ад часу прыходзiў той, з кабiнета, i паўтараў: “Няма чаго адракацца, у нас ёсць адна найвыдатнейшая зачэпка, якая цягне вiнаватага на дно”.
Потым, ужо на волi, Мiхал дакладна даведаўся: на ложку забiтай жанчыны знайшлi кавалак дроту, падобнага да таго, што цэлымi скруткамi ляжаў на ферме, дзе ён працаваў слесарам. Параўналi – i зрабiлi вывад, што “натаптаў” ён, Мiхал. Д’ябал ведае, хто там мог бадзяцца, на той ферме, да таго ж паўгода назад разам з iм працаваў напарнiк.
Адлежваючыся, мужчына са шкадаваннем успамiнаў, як хацеў уладкавацца ў саўгас, нават скончыў спецкурсы на слесара-рамонтнiка. Вось табе i папрацаваў...
На другiм допыце ўсё паўтарылася. I той жа самы мiлiцыянт з рэдзенькай казлiнай бародкай, калi “забойцу” збiвалi на горкi яблык, плюхаў на яго вадой i пытаўся толькi пра адно:
— Падпiшаш?
Як канчалiся сiлы, Мiхал проста заплюшчваў вочы: не!
— Ну i чорт з табой!..
Iзноўку адыходзячы ад пабояў, мужчына анi ў якiм разе не спадзяваўся на лепшае: жыццё прывучыла. А звычка, як вядома, другая натура. Хто або што яго апраўдае?.. Паспрабуй давядзi гэным цвердалобым, што не вярблюд!
...У трэцi раз допыту не было. Узялi сапраўды вiнаватага, бо адкапалi ў галавешках спаленай хаты ножык, дзе прачыталi iнiцыялы дурня, уласнаручна надрапаныя iм на дзяржальнi. Жанчына, з якой ён жорстка здзекаваўся, рэзаў, адчайна адбiвалася i ў апошнiя моманты, калi занялася гарэць хата, выбiла з рук той слiзкi ад крывi нож. Не хацела, як прызнаўся пасля сапраўдны забойца, падпiсваць яму рэкамендацыю на ўступленне ў кампартыю, упiрала на тое, што бацька яго дэзерцiраваў з Чырвонай армii i служыў у “вызваленчай” армii Уласава.
Не ведаў, небарака, што праз дзесяць год, якiя ён адсядзiць у турме, зусiм нечакана гегнецца “магутны i непарушны” i партыя разам з iм.
* * *
...Дзядуля падаецца мне нейкiм змучаным, змарнелым. Скура попельнага колеру, станчэлыя рукi – нiбыта не лячыўся ён тут, а цяжка працаваў. Што з iм будзе праз паўгода-год?..
Дзядуля крыху пажвавеў i стаў спрабаваць больш грунтоўна адказваць на нашыя дробязныя, па сутнасцi, пытаннi: “Як ты? Дамоў хочаш? Чым харчуешся?”
Неўпрыкмет падышоў час развiтвацца. Нам трэба кiраваць на чыгуначную станцыю, купляць бiлеты.
Нядаўняй дзедавай радасцi быццам i не было зусiм. У вачах – сум i нават крыўда на нас: толькi што прыйшлi i зноў пакiдаюць аднаго.
Ён не хоча развiтвацца. Доўга пацiскае руку зяцю – майму бацьку, абдымае сваю дачку i мяне, старэйшага ўнука. Але асаблiва доўга не пускае ручкi маленькага Змiтрака i глядзiць, глядзiць на яго.
Змiтрок вельмi падобны да дзеда. Хлопчык няўпэўнена пасмiхаецца... Родная кроў цягнецца адна да адной, тым больш што зрок пацвярджае веданне сэрца.
* * *
Я помню тыя лiчбы.
Лiчбы...
Лiчбы на сэрцы...
Праз дзве гадзiны, як мы рассталiся з дзядулем, былi ў сваёй кватэры; праз пяць дзён (за два днi да Новага года) дзядуля памрэ, i, калi мы даведаемся пра тое, страшна-страшна загалосiць мая матуля.
Памрэ ён апоўначы. Прычына, названая дактарамi: цi нешта не тое з вечара ўкалолi, цi то сэрца самохаць спынiлася.
Цела ўскрываць не далi. Вырашылi: няхай сыдзе ў магiлу некранутым...
* * *
У дзень пахавання было вельмi марозна i сонечна. Лёгкi ветрык круцiўся нiзка над зямлёй, здзiмаючы паўсюль снежныя крупiнкi.
У сасновым лесе ўзбоч дарогi мясцiлiся могiлкi. Маю мацi, саслабелую ад гора, пад рукi падтрымлiвалi знаёмыя жанкi.
Наваколле нiбыта знямела: так цiха пакуль што яшчэ бывае ў аддаленых вёсках...
I толькi матчына галашэнне кружляла памiж гонкiх шурпатых ствалоў, птушкай адлятала ў вырай адчаю, каб ужо больш не вярнуцца.
Нiколi.
