На акупіраванай тэрыторыі літаральна з першых дзён вайны пачалі дзейнічаць атрады народных мсціўцаў. Аднак у тыле ворага чакалі і тых, хто зможа ўзяць на сябе арганізацыйную ролю, упэўнена павядзе за сабой у бой. Адкуль у беларускія лясы прыходзілі знакамітыя камандзіры, дзе і як вучылі падрыўнікоў?
Беларускія партызаны ўваходзяць у вызвалены ад нямецкіх акупантаў Мінск.З першых дзён акупацыі
Сучаснікі ўяўляюць сабе партызан Вялікай Айчыннай вайны, як правіла, даволі шаблонна: людзі, якія падчас акупацыі білі ворага то трафейнай зброяй, то падручнымі сродкамі. Між тым лясная армія так называлася, таму што сапраўды была паўнавартаснай арміяй. З кадравымі камандзірамі, высакакласнымі падрыўнікамі, разведчыкамі і цэлай сеткай навучальных устаноў.— Першыя задачы па разгортванні падпольнай і партызанскай барацьбы супраць германскіх акупантаў былі выкладзены ў прынятай яшчэ 29 чэрвеня 1941 года дырэктыве Савета Народных Камісараў СССР і ЦК ВКП(б). Але ў сувязі з сакрэтным характарам дакумента яго змест быў даступны толькі партыйным работнікам прыфрантавых раёнаў. Дырэктыва патрабавала ад партыйных і савецкіх работнікаў «у занятых ворагам раёнах ствараць партызанскія атрады і дыверсійныя групы...», — адзначае вядучы навуковы супрацоўнік цэнтра ваеннай гісторыі Беларусі Iнстытута гiсторыi НАН, кандыдат гістарычных навук, дацэнт Анатоль Крыварот.
Па сутнасці, гэты дакумент можна лічыць адпраўной кропкай арганізацыі партызанскага руху. Затым ствараецца школа і на яе базе арганізоўваецца спецыяльны Аператыўна-навучальны цэнтр пры галоўнакамандаванні Заходняга фронту:
— Яны працавалі ў адным і тым напрамку, звязаным з падрыхтоўкай кадраў для падпольнай і партызанскай барацьбы, перамяшчэння атрадаў і груп у тыл праціўніка, забеспячэння партызан зброяй, боепрыпасамі, мінна-падрыўнымі сродкамі, — расказвае Анатоль Крыварот. — Для навучання па просьбе ЦК КП(б)Б сюды камандзіруюць вопытных ваенных спецыялістаў. Колькасць слухачоў, якія адначасова вучыліся, — ад 200 да 400 чалавек.
Напачатку вайны вораг ішоў па тэрыторыі Беларусі хутка. Таму тэрмін падрыхтоўкі будучых партызан складаў усяго 3—5 дзён, а з цягам часу павялічыўся да 10.
— Месца дыслакацыі цэнтра і школы залежала ад абстаноўкі на фронце. У ліпені — жніўні 1941-га яны размяшчаліся непадалёку ад Гомеля (вёскі Маркавічы, Чонкі). Па меры адыходу часцей Чырвонай арміі Аператыўна-навучальны цэнтр перамяшчаўся паслядоўна ў Бранск, Тулу, Разань, а затым знаходзіўся ў Маскве, — адзначае гісторык.
За час работы цэнтра і школы падрыхтавана каля 10 тысяч чалавек, у тым ліку ў раёнах БССР — 3490 чалавек.
Атрады шлі праз «Віцебскія вароты»
У красавіку 1942 года пачалі адклікаць на добраахвотнай аснове з запасных воінскіх часцей чырвонаармейцаў, сяржантаў, афіцэраў з ліку беларусаў. Для чаго?
Брэсцкае партызанскае спалучэнне. У лясным лагеры партызаны слухаюць Маскву, 1943 год.
З ліку першых слухачоў былі сфарміраваны 12 партызанскіх атрадаў па 50 байцоў кожны (у іх ліку інструктары мінна-падрыўной справы і падрыўнікі). Кожнае падраздзяленне мела камандзіра, камісара і начальніка штаба.
У пачатку ліпеня 1942 года ўсе атрады праз «Віцебскія вароты» накіравалі на акупіраваную тэрыторыю Беларусі.
— Аднак да месца прызначэння дайшлі не ўсе. Атрад «Меч» па маршруце перамяшчэння ў Добрушскі раён ў баях з акупантамі падчас карнай аперацыі «Грыф» на паўднёвым усходзе Віцебшчыны панёс вялікія страты і быў вымушаны застацца на тэрыторыі Багушэўскага раёна, — кажа навуковец.
Што цікава, разам з фарміраваннем атрадаў Асобы беларускі збор рыхтаваў і групы арганізатараў партызанскага руху. Слухачы падбіраліся з ліку вядомых сярод мясцовага насельніцтва і аўтарытэтных партыйных, савецкіх і камсамольскіх работнікаў, якія добра сябе зарэкамендавалі ў даваенны час. Такія баявыя адзінкі былі добра ўзброены: мелі міны, тол, сродкі сувязі.
Рэйкавая вайна
У лістападзе 1942 года замест Асобага беларускага збору была адкрыта Беларуская школа падрыхтоўкі партызанскіх кадраў. Размяшчалася яна непадалёку ад Масквы — на станцыі Сходня Хімкінскага раёна.— Заняткі ў Беларускай школе пачаліся 13 снежня. Тут праводзілі падрыхтоўку арганізатараў партызанскіх атрадаў, інструктараў мінна-падрыўной справы, падрыўнікоў, разведчыкаў, — расказвае Анатоль Крыварот.
Калі мы ўспамінаем «Рэйкавую вайну», якая атрымала шырокі размах на нашых тэрыторыях летам 1943-га, то варта разумець, што яе арганізавалі якраз добра падрыхтаваныя партызаны з ліку тых, якія прайшлі адпаведнае навучанне.
Партызаны Пінскага спалучэння на палітзанятках у сваім лагеры, 1943 год.— У выніку паспяховага наступлення Чырвонай арміі пасля Курскай бітвы войскі Калінінскага, Заходняга, Бранскага і Цэнтральнага франтоў у пачатку верасня 1943-га ўшчыльную падышлі да мяжы Беларусі. Безумоўна, гэта ўнесла карэктывы ў дзейнасць па падрыхтоўцы партызанскіх кадраў. 18 верасня 1943 года Беларуская школа была рэарганізавана ў вучэбна-рэзервовы пункт, дзе працягвалася падрыхтоўка партызанскіх кадраў, — расказвае Анатоль Крыварот. — Быў скарэктаваны і профіль навучання. Хаця па-ранейшаму перавага аддавалася выпуску інструктараў мінна-падрыўной справы, падрыўнікоў і разведчыкаў, аднак з’явіліся новыя спецыяльнасці — хімінструктар і нават вадалаз.
ЛІЧБЫ
— З красавіка па кастрычнік 1942 года з Мурама Уладзімірскай вобласці, дзе ў той час працавалі спецыяльныя курсы, якія атрымалі назву Асобага беларускага збора, у тыл праціўніка былі перакінуты 2378 слухачоў у складзе 15 партызанскіх атрадаў і звыш 100 арганізатарскіх груп. Толькі першыя 12 атрадаў, накіраваныя ў тыл ворага, па няпоўных даных, за год знішчылі больш за 4 тысячы акупантаў, пусцілі пад адхон 71 воінскі эшалон, падарвалі 6 танкаў, 4 бронемашыны, 98 машын, 23 масты, — прыводзіць звесткі Анатоль Крыварот.
У ТЭМУ
У Беларускай школе разам з лекцыямі на палітычную тэматыку з будучымі партызанамі праводзіліся заняткі па тактыцы, агнявой падрыхтоўцы, падрыўной справе. Слухачы вывучалі таксама нямецкую мову. Лекцыі асабіста чыталі сакратары ЦК КП(б)Б П. К. Панамарэнка, П. З. Калінін, У. Н. Малін, М. Я. Аўхімовіч, Ц.С. Гарбуноў і іншыя кіруючыя партыйныя і савецкія работнікі. Са снежня 1942 г. да верасня 1943 г. у Беларускай школе прайшлі навучанне і былі адпраўлены ў тыл звыш сотні партыйных работнікаў і арганізатараў партызанскіх атрадаў. Перад адпраўкай з імі праводзілі інструктаж — падрабязна знаёмілі з абстаноўкай у раёнах іх баявой дзейнасці, удакладнялі маршруты перамяшчэння, парадак сувязі з ЦК КП(б)Б і БШПР.
kurak@sb.by
Фота з архіва БЕЛТА
