Кандрат КрапiваКамедыя «Хто смяецца апошнiм» пазначана 1939 годам. Цяжка сказаць, калi з’явiлася яе задума, але, безумоўна, трыццатыя гады далi багаты матэрыял. Арыштоўвалiся сотнi таленавiтых навукоўцаў — па найменшым падазрэннi, па даносах зайздрослiвых невукаў… З адлегласцi гадоў у п’есе бачацца страшныя падрабязнасцi. Навуковым iнстытутам кiруе нахабны i малапiсьменны прыстасаванец. Ён хоча знiшчыць таленавiтага вучонага Чарнавуса, i яму амаль гэта ўдаецца. У iнстытут выпадкова зайшоў чалавек у форме НКУС — i Гарлахвацкi пускае плётку, што «органы» зацiкавiлiся «ворагам народа» Чарнавусам… Iмгненна ад навукоўца адварочваюцца ўсе. Адмаўляюцца дапускаць да лекцый, друкаваць яго кнiгi… Дачка-студэнтка — пад пагрозай выключэння. Другая ахвяра Гарлахвацкага — вучоны Туляга, пра яго распускаюцца чуткi, што быў дзянiкiнскiм палкоўнiкам. Гарлахвацкi ўсмiхаецца сваiм ахвярам, якiя лiчаць яго дабрадзеем. Прыўлашчвае працу запалоханага Тулягi i ўхвальны водгук на працу Чарнавуса…
Кадр з фiльма В.Корш-Саблiна «Хто смяецца апошнiм?» (СССР, 1954 г.). Класiк беларускага кiно практычна перанёс на плёнку адзiн з найпапулярнейшых спектакляў тэатра iмя Янкi Купалы i такiм чынам захаваў для нашчадкаў магчымасць убачыць працу выбiтных беларускiх артыстаў.У п’есы, зразумела, хэпi-энд — дзякуючы прынцыповай моладзi, пiльнаму парторгу i пастанове ЦК ВКП(б) «Аб памылках партарганiзацый пры выключэннi камунiстаў з партыi...».
Прэм’ера адбылася 16 кастрычнiка 1939 года ў Першым беларускiм дзяржаўным тэатры, сённяшнiм Купалаўскiм.Нi ў адной з беларускiх газет не з’явiлася водгукаў. Рэжысёр Уладзiмiр Арлоў у даследаваннi «Сатырык з загадкавым выкручастым лёсам» пiша, што Кандрат Крапiва насцярожана паводзiўся на прэм’еры, чакаючы, што яе перапыняць пасля трэцяй рэплiкi. Нагадаю, гэта рэплiка прыбiральшчыцы цёцi Кацi, якая каментуе выгляд кабiнета новага начальства: «Новы поп, дык новае i маленне. У таго дырэктара, бывала, адзiн столiк, два крэслы i ўсё. А ў гэтага ж стол гэтакi, а на стале ж мартаплясаў усялякiх панастаўляна — таксама грошай каштуюць».
Цiкава, што, па сведчаннi ўнучкi Кандрата Крапiвы Алены Атраховiч, п’еса была напiсана ў кватэры, якую сям’я пiсьменнiка атрымала па мiнскай вулiцы Свярдлова. Крапiва ўпершыню займеў уласны кабiнет: «Iнтэр’ер быў зусiм аскетычны: палiцы з кнiгамi, стол ды крэсла».
Чаму ж выбралi гэты твор?
Быў заказ паказаць у Маскве сучасную Беларусь, i бяззубая драматургiя пачынала надакучваць. Хацелi выстралiць чымсьцi яркiм, запамiнальным. Рэжысёр Арлоў прапануе гiпотэзу: арганiзатары ўлiчылi, што ва ўладзе малаадукаваныя людзi, якiм спадабалася б высмейванне навуковай iнтэлiгенцыi.
Прымаць праграму дэкады прыехаў з Масквы начальнiк упраўлення па справах мастацтваў пры СНК СССР М.Храпчанка. П’есу яму чытаў рэжысёр Леанiд Рахленка проста ў нумары атэля «Еўропа». Дарэчы, менавiта ў двары гэтага атэля сабака Цюлiк знайшоў свiную костку, з дапамогай якой выкрылi невуцтва Гарлахвацкага. Рахленка ўспамiнаў, што начальнiк, слухаючы, нi разу не ўсмiхнуўся i катэгарычна заявiў, што гэта злосны паклёп на савецкую навуковую iнтэлiгенцыю.
Рахленка выйшаў з начальнiцкага нумара i тут жа, з атэля, патэлефанаваў першаму сакратару ЦК Панцеляймону Панамарэнку. Той прызначыў чытку ў дванаццаць ночы ў сваiм кабiнеце. Крапiва быў хворы (цi прыкiнуўся хворым), але чытка ў вузкiм коле адбылася.
Панамарэнку п’еса спадабалася, зрабiў толькi дзве заўвагi. Якiя?
Рэжысёр Уладзiмiр Арлоў згадвае, што, калi падлеткам працаваў на кiнастудыi, чуў ад кагось са старых купалаўцаў, што п’еса мела iншы фiнал: «Пасля разаблачэння прахадзiмца-дырэктара Гарлахвацкага прыходзiць вестка пра яго… узвышэнне — цi ж не перавод у Маскву-сталiцу? Можа, менавiта гэта перад дэкадай загадаў абрэзаць Панамарэнка, каб не дражнiць маскоўскiх гарлахвацкiх?»
Спектакль у Маскве прайшоў трыумфальна. Крапiва атрымаў ордэн Ленiна, а ў 1941-м — Сталiнскую прэмiю. А з 1940‑га выкрывальнiк навуковага прыстасавальнiцтва ўзначалiў беларускую Акадэмiю навук.
I па сёння «Хто смяецца апошнiм» з поспехам iдзе на сцэнах. А ў беларускi фальклор назаўсёды ўвайшоў «свiнтус грандыёзус», альбо «мамантавая свiння», — фэйкавае адкрыццё невука Гарлахвацкага.
cultura@sb.by
