Шмат імёнаў застаюцца проста імёнамі, няхай сабе і ўвекавечанымі на абелісках і помніках. А кім быў той ці іншы? Што паспеў зрабіць, які шлях прайшоў?
У Грынявічах Свіслацкага раёна мы размаўляем у хаце Тамары Аляксандраўны Асмаловіч. Яна сядзіць, паклаўшы на калені стомленыя рукі, і памяць яе вяртае ў даўно мінулыя дні...
— Мне сем гадкоў было, калі тая бяда здарылася. Пастарэла, пасівела, а забыцца не магу. Здаецца, нібы ўчора сталася... Вось заходзяць у хату немцы, хапаюць маму, надзяваюць наручнікі, выпіхваюць з хаты. А я бягу следам на двор. Бачу, воз стаіць, а на ім ужо татаў брат Іван з жонкаю сядзяць. Таксама ў наручніках. У іх дзяцей трое: плачуць, крыкам крычаць так, што ў небе чуваць. Я таксама енчыць пачала, быццам адчула, што маму ў апошні раз бачу. А яна цяжарная была. Вось-вось дзіця павінна было з’явіцца. Ды толькі немцы не звярталі на гэта ўвагі. Добра, што хоць дзяцей разам з бацькамі не пазабіралі. Паехаў той воз, а мы, дзеці, следам за ім пабеглі. “Мама, мамачка!” — неслася па цэлай вёсцы. Бяжым, спатыкаемся, а немец нас прыкладам адганяе. Да канца вёскі дабеглі і вярнуліся. Раздзетыя былі, босыя, а на двары зіма стаяла.
Завезлі іх у Ізабелін. Гэта вёска такая ў Ваўкавыскім раёне. Там у нейкім гумне зачынілі. Праз нейкі час мамін брат Антон Козік пайшоў туды, каб з яды што-небудзь перадаць, дык і яго схапілі. А потым яшчэ аднаго брата татавага з жонкаю туды завезлі. Два тыдні іх трымалі. Чакалі, пакуль мама народзіць. Там яна і нарадзіла хлопчыка. А праз некалькі гадзін пасля родаў вывелі іх усіх немцы з таго гумна і павялі... на расстрэл. Мама несла сваё дзіцятка на руках, а ў яго нават імя яшчэ не было. Толькі разочак да грудзей прылажыць паспела... Акушэрка мясцовая, што роды прымала, прасіла, каб таго хлопчыка ёй аддалі, але немец сказаў: “Не! Гэта бандыт!”. Там іх усіх і расстралялі. Мы потым пра гэта даведаліся. Тата быў у партызанах.
Колькі ж я слёзак выплакала. І тата так пакутаваў, перажываў, вінаваціў сябе, што не ўбярог...
Мінула зіма. Ужо снег сышоў. Сонейка пачало прыграваць трошкі, а тут новая бяда. Прыехалі зноў немцы і пачалі людзей хапаць за сувязь з партызанамі. Загналі гэтых ня-шчасных людзей у хату і пачалі там катаваць: білі, дапытвалі, а потым перагналі ўсіх у свіронак і адтуль сталі па чарзе на расстрэл выводзіць.
Потым яшчэ адзін расстрэл быў.
Пасля вайны ўсіх забітых перапахавалі ў брацкую магілу на мясцовых могілках. А на месцы расстрэлаў бярозкі пачалі расці. Нібы ў памяць аб загінуўшых.
Тамара Аляксандраўна кажа, што пасля вызвалення тата на фронт пайшоў. “Я зусім адна засталася. Па суседзях бадзялася, ела, што людзі дадуць. Як толькі выжыла... Тата, дзякуй Богу, вярнуўся. Я вырасла. Замуж выйшла, дачушку нарадзіла. Яна ў Ваўкавыску жыве. Двое ўнукаў маю. Калі тое жыццё прайшло?!”
...Невялічкая, худзенькая жанчына з такім шчырым, адкрытым поглядам. Яна дзеліцца сваім горкім аповедам, і , здаецца, чую, як нема крычаць дзеці і бягуць услед за возам, што вязе на смерць бацькоў... Вось ступае па бруку жанчына з дзіцяткам на руках, маленькія хлопчык і дзяўчынка чапляюцца за матчыну спадніцу і паслухмяна ідуць разам з ёю, яны яшчэ не ведаюць, куды... Падае, як падкошаная, маці, і разам з яе сэрцам перастае біцца другое, маленькае, сына ці дачушкі, невядома... А хлопчык, сынок, раптам спрабуе ўцячы, уратавацца, але варожая куля даганяе яго... Юнак так хоча жыць, падае на калені і просіць, моліць пашкадаваць, не забіваць... І стрэлы, стрэлы, стрэлы... Яны разносяцца па наваколлі, а потым сціхаюць і здаецца, нябёсы схіляюцца над ахвярамі ў жальбе...
Бярозкі... Дзве з іх растуць з аднаго кораня. Што гэта? Можа, знак які? Няўжо выпадкова тут, на крыві ахвяр, выраслі гэтыя бярозы? Не, невыпадкова! Каб памяталі...
