У Коласа працаваў сакратаром Максім Лужанін, якому паэт расказваў розныя гісторыі пра сваё жыццё, але не даваў іх запісваць.
(Заканчэнне. Пачатак у нумары за 12 ліпеня).
– ЯКУБ КОЛАС любіў на Стаўбцоўшчыне грыбы збіраць, быў вельмі да гэтага здатны. Калі прыязджаў, ніколі не прамінаў, каб не пахадзіць па баравінах. Ён ведаў кожную лапінку! Тут жа дзяцінства сваё правёў, — працягвае Юрый Міцкевіч, траюрадны пляменнік класіка. — У сувязі з гэтым успамінаецца наступнае. У Коласа працаваў сакратаром Максім Лужанін, якому паэт расказваў розныя гісторыі пра сваё жыццё, але не даваў іх запісваць. Дык Лужанін запамінаў, а потым занатоўваў тое, што Колас гаварыў. І пасля выдаў цудоўную кнігу…
Дык вось, аднойчы выдаўся негрыбны год. Але Колас і Лужанін паехалі ў лес. Хадзілі-хадзілі, разышліся ў розныя бакі. Лужанін нічога не знайшоў, але сустрэў мясцовую бабульку, якая несла ў кошыку штук сем баравічкоў. І купіў у яе грыбы. А Колас знайшоў толькі тры баравікі. Калі сустрэліся, Лужанін пачаў падсмейвацца: «Канстанцін Міхайлавіч, я болей назбіраў грыбоў!» Колас доўга чмыхаў носам, круціў вусамі, потым сказаў: «Прызнавайся, Максім, ты, мабыць, купіў у некага баравікі?!» Угадаў! Лужаніну прыйшлося прызнацца.
— А ці прыходзілі да Коласа, калі ён прыязджаў на малую радзіму, людзі з просьбамі?
— Прыходзілі. Коласа проста завальвалі лістамі і просьбамі. Ён працаваў у Акадэміі навук, займаў пасаду віцэ-прэзідэнта, дык ні разу не атрымаў там заробак! Колас прыходзіў да касіркі і казаў: «Вось табе спіс адрасоў. Вазьмі сабе на кішэнныя выдаткі за клопаты і пашлі па гэтых адрасах грошы». Частка тых паштовых пераводаў ёсць і ў нашым музеі ў Смольні, цэлая скрыначка стаіць у Мінску. Ва ўсе куткі Беларусі, адкуль прасілі людзі дапамогі, адсылаў грошы. А звярталіся да яго па розных пытаннях. І хоць ён быў чалавек ашчадны, не любіў вельмі раскідвацца грашыма направа і налева, але дапамагаў заўсёды.
Быў такі цікавы выпадак. Селянін з Магілёўшчыны, зусім чужы чалавек, які ніколі не сустракаўся з Коласам, але ведаў пра яго дабрыню, напісаў ліст: «Канстанцін Міхайлавіч, на вас адна надзея! Узяў я ў калгасе каня з возам, і паехалі мы з жонкай на рынак у Магілёў. Конь нейкім чынам адвязаўся, хацеў піць, палез з кручы ў Дняпро і ўтапіўся. Цяпер калгас спаганяе сем тысяч або — турма. А ў мяне дзеці малыя. І Колас паслаў грошы, напісаў: «Пабагацееш — як-небудзь аддасі».
— Ці часта ўзгадвалі Коласа ў вашай сям’і?
— Часта. Па розных падставах і пытаннях. Бывала, мы ездзілі ў Мінск, начавалі ў доме Коласа. Прымалі нас добра. Колас падыдзе да нас, дзяцей, папытаецца, як нашы справы, як вучымся. Жонкі ўжо яго не было. У Якуба Коласа жыла ў пасляваенны час яго сястра Міхаліна. Колас не любіў «изысков» у ежы. Аднойчы сыны нанялі яму нейкую знакамітую кухарку. Тая як пачала яму гатаваць розныя французскія стравы, то Колас сказаў: «Табе, дзяўчына, трэба працаваць у добрым рэстаране, а не ў мяне». І выпісаў з Мікалаеўшчыны Міхаліну. Тая яму гатавала тое, што ён любіў з дзяцінства, чым маці некалі частавала: верашчаку, бліны, мачанку, бульбу, сялянскую каўбасу. Простую страву.
— Ці прывозіў Колас дзецям падарункі, калі прыязджаў у госці?
— Так. Хаця, якія там асабліва падарункі! Цукеркі, пячэнне. Затое дзеду даваў грошай. Помню, што майму бацьку падараваў радыёпрыёмнік «Радзіма», на вялікіх такіх батарэях. Ужо было весялей, можна паслухаць навіны.
Ён прыязджаў у вёску ад сілы на два дні, бо спраў у Коласа хапала. Прыходзілася ездзіць многа. Турбавалі абавязкі вучонага, і дэпутацкія, і пісьменніцкія.
— А ці доўга генеалагічнае дрэва складалі?
— На працягу многіх гадоў. Пляменнік Коласа, сын Міхаліны, Уладзімір Іванавіч Міцкевіч многа ўклаў працы. Вельмі доўгі час ён быў дырэктарам нашага філіяла музея. Спачатку Уладзімір Іванавіч працаваў настаўнікам у Мікалаеўшчынскай школе, там стварыў музей, яшчэ не было тады музея ў Смольні. А збіраць матэрыялы пачаў даўно: розныя ўспаміны родзічаў, знаёмых, тых, хто бачыўся з Коласам. І складаў радавод. Дапаўнялі яго і я, і мая жонка — Соф’я Пятроўна. Але Уладзімір Іванавіч больш за ўсіх папрацаваў. Добра ведаў сваіх землякоў. Мы ж, унукі, — маладзейшыя, менш ведалі.
— Юрый Міхайлавіч, а як Якуб Колас пазнаёміўся са сваёй жонкай?
— У Пінску, калі пачаў там працаваць настаўнікам. Была такая чыгуначная Слабодка, дзе ў жаночай школе выкладала Марыя Дзмітрыеўна Каменская. Пазнаёміліся па працы, былі ж калегі. Калі Марыя Дзмітрыеўна прыязджала сюды, вельмі спадабалася ўсім сваякам Коласа. Была гасцінная, добрая. У Мікалаеўшчыны яна была толькі адзін раз. Калі хадзілі жаць, яна дапамагала…
— Вы былі родзічам Коласа, а ў школе неяк выдзяляліся?
— Не. Я ніколі нідзе не падкрэсліваў, і цяпер не падкрэсліваю, нават экскурсантам не кажу, што я сваяк Коласа.
— А ці бываў у вашай школе народны паэт?
— Калі яна будавалася, ён, вядома, цікавіўся гэтым будаўніцтвам. Потым яму не было калі.
— А якім вам запомніўся Колас, якой была яго знешнасць?
— Ён быў каржакаваты, каранасты. З вялікім носам, з вусамі. Таўсматы, як я яго памятаю. Рухавы. Любіў закінуць вуду — лавіць рыбу. Помню, я яму паказваў, дзе накапаць чарвякоў. Бо ў сухое лета іх цяжка знайсці. А я ведаў месца. У нас на дрывотні, пад трэскамі, былі чарвякі. Накапаем іх з Коласам, пасядзім на беразе Нёмана. Знакаміты сваяк пакупаецца… Вядома, рыба лавілася слаба, бо займацца ёй не было асабліва калі. Трэба ж месца знайсці добрае, прынадзіць рыбу. Пасядзець доўга. А доўга — не было часу. Так, некалькі плотачак зловім.
— Пра што размаўлялі?
— Пра ўсё. Колас распытваў, як я вучуся, як жывецца, што думаю далей рабіць. Я ўжо шмат яго твораў ведаў, на памяць чытаў. Яму, вядома, падабалася.
— Дзвесце ж рублёў зарабілі ад Коласа, калі былі зусім маленькім!
— Але толькі яны марна прапалі. Маці мне купіла новыя чаравікі, бо босыя летам бегалі. Жылі на хутары небагата. Вядома, пасляваенныя гады. І з дзедам Юзікам і бабай Любай мы паехалі на рынак. Там дарослыя мяне пакінулі на возе, а самі пайшлі глядзець, што там, дзе і як робіцца. А мне новыя чаравікі вельмі мулялі, непрывычна з імі. Я ўсё круціў іх, сцягаў. І тут прыйшла цыганка. Хітрая яна. Дала мне цукерак — нейкіх разлезлых падушачак у салдацкім кацялку. А чаравікі зняла. Калі дзед з бабай вярнуліся, аказалася, што я прадаў Коласаў падарунак за камяк цукерак! Мне тады было ўсяго чатыры гады. Вядома, не разумеў, што зрабіў...
Соф’я Пятроўна — жонка Юрыя Міхайлавіча — таксама працуе ў філіяле Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа — «Мікалаеўшчына».
— Соф’я Пятроўна, а вы памятаеце Якуба Коласа?
— Сама я — мясцовая, з Мікалаеўшчыны. Калі першы раз убачыла Коласа, ужо хадзіла ў школу. Але была яшчэ малая. Мне сёмы гадок ішоў. А гісторыя атрымалася цікавая. У мяне была сяброўка Зінка. І ў той дзень мы з ёй пасвілі кароў. Бачым: ідзе чалавек сталага ўзросту, таўставаты, з кіёчкам. Зіна мне кажа: «Ці каменьчыкам пападзем яму ў жывот? Ну што, патрапім? Не патрапім?» (смяецца). Тады мода была каменьчыкамі па хвалях кідаць. А я: «Не, не трэба, а то кійком як агрэе». І давай мы ўцякаць. Вось і першае знаёмства было.
— А як даведаліся, што гэта быў Колас?
— Пасля людзі сказалі. Ён мне на ўсё жыцце запомніўся. Колас і на фотаздымках такі, якім я яго бачыла: у яго быў шэры плашч і капялюш. Але галаўны ўбор скінуў і стаяў на высокім беразе Нёмана, глядзеў удалячынь. Магчыма, верш свой чытаў, магчыма, месца выбіраў пад дачу…
У Мікалаеўшчыне жывуць і іншыя сваячкі Якуба Коласа. Сустрэліся мы з Марыяй Мікалаеўнай Міцкевіч — маці Юрыя Міхайлавіча і пляменніцай Коласа па мужу, Уладзіміру Іванавічу, — Яўгеніяй Мікалаеўнай Міцкевіч і яе дачкой Галінай Уладзіміраўнай.
Марыя Мікалаеўна сядзела на лавачцы ля сваёй хаты, якой ужо сто гадоў. І з задавальненнем, як заўсёды, расказвала мне пра Коласа:
— Я — жонка Юзікавага сына Міхаіла. Помню, Колас прыехаў, а мой муж быў арыштаваны. Ён настаўнічаў у пачатковай школе і быў за беларускую мову. Яго забралі ў турму… Засталася я з малым на руках. Асудзілі мужа на пяць гадоў. Пяць гадоў далі Варкуты, там ён захварэў туберкулёзам касці. І Колас даставаў пеніцылін, а то б муж памёр… Колас прыязджаў сюды, але мала ў нас спатыкаўся. Дапамагаў мне. Ездзіла і я да Коласа, калі муж сядзеў. Колас скажа сакратарцы: «Завядзіце яе ў магазін, хай яна, што хоча, бярэ». Ён за ўсё плаціў. А што я буду браць у краме? Прадукты. Адпраўляла пасылкі мужу ў турму. І Колас мне грошы даваў...
Ой, які харошы быў Колас! Колькі ён дапамагаў людзям! Наша Мікалаеўшчына ў саракавым годзе ж уся згарэла. Нават неслі пакойніка, і той згарэў. А чаму так моцна гарэла? У кожнага ў хаце было па кублу сала. А паколькі дахі саламяныя, а тое сала ляціць з хаты, якая гарыць, і... бух у другі дах. Адразу новая хата гарыць.
…Пасля пажару Колас прыехаў, зрабілі праект вёскі. Ён самую лепшую зямлю аддаў, каб будаваліся. Колас быў добры-добры…
Яўгенія Мікалаеўна Міцкевіч і яе дачка Галіна Уладзіміраўна таксама любяць расказаць пра знакамітага сваяка. Яўгенія Мікалаеўна нават піша ўспаміны, вядзе дзённік шмат гадоў. Чытае на памяць творы Коласа, стварае лялечныя экспазіцыі па матывах «Новай зямлі».
— Як згарэла вёска, я адзін раз зайшла на пошту, і як раз прыйшло дзесяць пераводаў у Мікалаеўшчыну ад Коласа! І не толькі сваякам, але і чужым людзям, хто прасіў дапамогі… Памятаю, што першы раз убачыла Якуба Коласа пасля пажару. Уся вёска шумела: «Колас прыехаў!» І сабралася людзей-людзей. А Колас быў невялікага росту, дык яго паставілі на зэдлік. На сустрэчы з сялянамі ён толькі сказаў: «Я як пісьменнік магу пісаць многа. А вот гаварыць не атрымліваецца ў мяне так хораша, па-вершаванаму. А па-простаму, па-мікалаеўскі скажу». Не любіў ён прамовы казаць. Колас тады паабяцаў, што вёску адбудуе. Спачуваў сялянам, што здарылася такая бяда: «Будзем жыць і будзем што-небудзь прыдумваць!»
А я тады была яшчэ дзяўчынай, паненкай, як у нас казалі…
Да мяне ў дом Колас прыязджаў многа разоў. І ён падарыў мне шаўковую карычневую сукенку ў белыя гарохі. І кофтачку такую сіненькую. То я была на дзясятым небе ад шчасця! Колас сказаў: «Насі і будзь такая добрая, як мая Маруся!» І Колас папрасіў Уладзіміра Іванавіча, майго мужа: «Паколькі ты ў школе працуеш, то арганізуй дзяцей, каб чым-небудзь абсадзіць могілкі». І мы абсадзілі. Вось такія былі справы...
Маці Коласа — Ганна Юр’еўна — была маладая вельмі прыгожая. І яна такую песню спявала: «Гыля, гыля, гусі шары… Ці ў моры вы не наплаваліся…»
А то яшчэ помню, калі вучыўся ў інстытуце мой сын Коля, дык я ехала цягніком у Мінск. І не бачыла, што ў ім і дзядзька Юзік. І калі сышла з цягніка ў сталіцы, пайшла да цёткі Лены — сястры Коласа. Бо заўсёды ім везла малачко ці тваражок… А Колас дома ў рэшаце чысціў грэчку, якая была нейкая вельмі буйная. Мне даў паўлітровую баначку той грэчкі, каб мы развялі, а брату Юзіку даў трохі болей. У нас і поля мала было, а ў Юзіка многа… Паколькі ў Мінску ў Коласа жыла наша маці, мая свякроў, то я заходзіла да іх. Мне вельмі было цікава, як яны жывуць. У Коласа пакойчык невялікі і нідзе ніякага абразка не было, толькі на стале стаялі ў стакане валошкі. А так адно ляжалі кніжкі, сшыткі. Ён любіў менавіта лугавыя кветкі…
Колас часта да нас прыязджаў. Асабліва летам, і ў нас начаваў. Дык ледзь світае, ён ужо бяжыць на Нёман купацца. Вось за гэтым сталом пілі чай. У яго ўсё клопат быў аб агароджы могілак, аб школе, аб вёсцы — як разбудаваць. Усё дзяліўся думкамі на гэты конт, пытаўся парадаў. Людзі прыходзілі да яго, калі прыязджаў. Чаму ж не? Размаўлялі. Кожны пра сваё гаварыў, пра жыццё-быццё.
Колас падараваў мужу Яўгеніі Мікалаеўны «Новую зямлю» з аўтографам: «Пляменніку Валодзю на памяць ад дзядзькі Якуба Коласа, 1946 год». І паколькі ў Мікалаеўшчыне пасля пажару дзеці вучыліся па хатах, дык трохі страпалі той падарунак. Але і сёння родзічы Коласа захоўваюць тую «Новую зямлю». Ёсць тут і іншыя рэліквіі — фотаздымкі: як цягнулі машыну Коласа, што загразла, калі той прыехаў па гліну, каб падлячыцца; як Колас ад’яджае з вёскі і іншыя. Здымаў сам Уладзімір Іванавіч.
Галіна Уладзіміраўна дапоўніла ўспаміны:
— Запомніўся мне такі эпізод. Прыходзіць Колас і вітаецца, а я была ў рукавіцах. Нехта сказаў, што так нельга, трэба зняць рукавіцы. Я так і зрабіла. Ён узяў маю руку ў сваю і кажа: «О, якія доўгія пальцы! Будзе музыканткай». Купілі мне скрыпку, акардэон. Але не атрымалася. Стала я стаматолагам...
Вера ГНІЛАЗУБ, «БН»
Фота аўтара
