“Цяпер, дарагі брат, ты, як прамень, асвятляеш наша панылае жыццё”
12.01.2013 19:11:59
Загадкі Хаіма Суціна ў прасторы і часе
МІНУЛЫ год вызначыўся адной знакавай падзеяй у мастацкім жыцці краіны: упершыню на радзіме сусветна знакамітага мастака Хаіма СУЦІНА, у Беларусі, з’явілася яго палатно «Вялікія лужкі ў Шартры каля Віадука», якое набыў на аўкцыёне Christie’s «Белгазпрамбанк». Дагэтуль у нас немагчыма было пабачыць карціны земляка, стаўшага вядомым у Францыі, найбольш яскравага прадстаўніка так званай Парыжскай школы. Намаганнямі старшыні праўлення ААТ «Белгазпрамбанк» Віктара Бабарыкі, музейных супрацоўнікаў і прыватных калекцыянераў у Нацыянальным мастацкім музеі наладжана выстава беларускіх (па паходжанні) мастакоў гэтай школы.
Пра Суціна, якога некалі лічылі вар’ятам за незразумелыя ўчынкі і дзівацтвы, напісана шмат. Уражваюць кошты яго карцін на аўкцыёнах — сотні тысяч і дзясяткі мільёнаў долараў. Спрачаюцца адносна яго творчасці, многім гледачам незразумелай: чаго варты толькі акрываўленыя тушы жывёлін і птушак і здзеклівыя партрэты. А вось пра маленства і юнацтва на роднай зямлі вядома няшмат. Як і няма работ з выявамі роднага краю. Чаму? Напэўна, гэта яшчэ адна загадка творцы, якую ён пакінуў нашчадкам. Нашчадкам у агульным сэнсе слова, бо лічыцца, што мастак не меў дзяцей.
Літаральна па крупінках устанаўліваюць яго юначую біяграфію у Смілавіцкім цэнтры дзіцячай творчасці, дзе дзякуючы падтрымцы ЮНЕСКА ў 2008 годзе створана музейная экспазіцыя «Прастора Хаіма Суціна». Смілавічы — яго калыска. З таго часу шмат знаных гасцей пілі каву ў смілавіцкай «Ратондзе» і слухалі тут непаўторныя французскія мелодыі пачатку двадцатага стагоддзя. Па задуме аўтараў экспазіцыі адзін з музейных пакояў стылізаваны менавіта пад вулічнае парыжскае кафэ, дзе некалі збіралася мастацкая багема, як бы сказалі мы зараз.
Расказвае метадыст цэнтра дзіцячай творчасці Святлана ХАСЯНЕВІЧ:
— Бацька Хаіма Суціна займаўся кравецкім рамяством. Залман Маісеевіч сам родам з Пухаўчыны, дзе нават есць вёска Суцін. У Смілавічах ён ажаніўся, і ў сям’і нарадзілася 11 дзяцей, сусветна славуты мастак быў перадапошнім. Унук яшчэ аднаго мастака з нашага шматнацыянальнага мястэчка, дзе жылі яўрэі, татары, палякі, беларусы, на сем год маладзейшага за Суціна, Сэма Царфіна, падзяліўся з намі ўспамінамі свайго дзеда пра яго дзіцячыя гады, праведзеныя ў гэтым прыгожым куточку па-над рэчкай Волмай. Сваімі трызненнямі аб малой радзіме Шрага-Файбіш Царфін, як распавядаў яго ўнук, наведаўшы нашу экспазіцыю, літаральна надакучваў усім дамашнім. Ён паказваў родным шрам, атрыманы падчас забаў з сябруком Хаімам на тонкім лёдзе рэчкі: праваліўшыся ў ваду, Шрага параніўся. Хаім з маленства вызначаўся засяроджанасцю, нават замкнёнасцю, нікому не дазваляў глядзець, як ён малюе, толькі маленькаму Шрагу. Іх бацькі, якіх аб’ядноўвала апантаная рэлігіёзнасць, таксама сябравалі. І Хаіму забаранялі маляваць з-за рэлігіёзных канонаў. Напэўна, за гэта ён потым у здзеклівай форме адлюструе асобу рабіна. Забаранялі яшчэ таму, што не лічылі гэты занятак тым, што прынясе ў будучым дастатак. З другога боку, бацька ганарыўся таленавітым сынам, які крэйдай размалёўваў прыпечак ды сцены. Хлопчык спакваля выносіў з дому посуд, іншыя рэчы і прадаваў іх, а потым купляў фарбы і паперу, за што неаднойчы атрымліваў наганяй ад бацькі і братоў. Раз-пораз мастацкія прылады яму даваў мясцовы пан — у Смілавічах і дагэтуль захаваўся маёнтак Манюшкаў-Ваньковічаў. Аднойчы ён нават малюе бацьку ў труне, і за такія «фантазіі» яго выганяць з дому.
У Мінску адбыўся яго дэбют як партрэтыста, які дорага каштаваў Хаіму. Ён малюе рабіна, і сыны духоўнага настаўніка абшчыны ад шаленства, што так асмеліўся намаляваць тое, «што мае душу», збіваюць юнага партрэтыста, які нават трапляе ў бальніцу. Пасля за нанесеныя пабоі судом яму былі выплачаны 25 рублёў. Гэтак, цаною ўласнай крыві ён становіцца мастаком. Невыпадкова потым чырвоны колер будзе сачыцца з усіх яго палотнаў, як напамінак аб поўным драматычных падзей дзяцінстве. А бязлітасныя псіхалагічныя характарыстыкі простых людзей стануць асаблівасцю яго творчай манеры.
Менавіта грошы ад выплачанага штрафу дазволілі трапіць у Вільню, дзе славілася мастацкая школа акадэміка Івана Трутнева. Ад хвалявання Хаім праваліў экзамен, але мэтр дазваляе яго пераздаць, і пасля ён становіцца лепшым вучнем . У Вільні нара- джаецца знакамітая троіца — Суцін, Кікоін і яшчэ адзін будучы мастак-авангардыст Пінхус Крэмень з Гродзеншчыны, якія цэлых тры гады ўтрох здымалі вугал у ўдавы чыгуначніка. Напэўна, утрох марылі пра Парыж, які напачатку ХХ стагоддзя становіцца сталіцай свету і цэнтрам прыцягнення мастакоў, паэтаў, артыстаў і проста авантурыстаў. Сродкі на гэтую дарогу ахвяраваў яму мецэнат Рубін Ліхт. Расказваюць і іншую гісторыю. У Вільні ў беднага вясковага юнака са Смілавічаў узнікла каханне да дзяўчыны з багатай сям’і, і яе бацька, які быў супраць далейшых адносін маладых людзей, даў яму грошай, каб той з’ехаў куды далей. Суцін не адмовіўся. Тым больш што ў Парыж ужо адправіўся яго сябра. Гэта быў 1913 год.
Ды потым адбылося так, як сказана ў Пісанні: і апошнія стануць першымі. Першыя гады творчай працы ў «Вуллі», так называўся дом, дзе здымалі за сімвалічную плату майстэрні маладыя жывапісцы, такая своеасаблівая камуна для творцаў, былі сапраўднай барацьбой за выжыванне. Кожны тварыў паасобку… і ўзбагачаў адзін аднаго. Там Суцін знаёміцца з Мадыльяні, які зводзіць яго са многімі мецэнатамі і галерыстам Леапольдам Збароўскім, які змог нядрэнна зарабіць на продажы карцін маладой суполкі. Але аднойчы, і гэта сапраўды здарылася ў адзін дзень, гады галоднага жыцця змяніліся раскошай: амерыканскі калекцыянер Альберт Барнс, зазірнуўшы ў майстэрню Суціна, усклікнуў: «Купляю ўсё!» І ў 20-х гадах ён становіцца надзвычай папулярным і багатым. Але не менш бязлітасным да сябе: ён знішчае многія свае работы, застаецца белай варонай сярод іншых буржуа.
Вось якое пісьмо да Суціна ў Парыж ад яго сястры са Смілавічаў захоўвае Ніна Аляксандраўна Ферапонтава, тая самая згаданая ў лісце дачушка Наума. «Мой дарагі брат Хаім! Піша табе і жадае многа шчасця ў жыцці твая малодшая сястра Эртл. Я, мой муж і наша маленькая дарагая дачушка Наума, мы ўсе цяпер каля мамы. Да гэтага, дарагі брат, мы былі ўсімі закінутыя. Наш тата памёр, памёр і брат Янкель. Мы, як сляпыя авечкі, засталіся адныя ў цэлым свеце.
Цяпер, дарагі брат, ты, як прамень, асвятляеш наша панылае жыццё.
— Бацька расказваў, што мой дзядзька любіў пад вярбой маляваць тую мясціну, — успамінае Ніна Аляксандраўна. — У нашым доме віселі тры партрэты — маці, яе сястры з ларнетам і высокай прычоскай і нейкага мужчыны, якія намаляваў Хаім Суцін. Над маім ложкам на сцяне ў зале была змешчана выява мамінай сястры Мэры.
— Куды потым падзеліся тыя партрэты?
— Не ведаю. Напачатку вайны мы тэрмінова выехалі ў эвакуацыю, не паспелі нават як след сабрацца, і ўсе пажыткі засталіся дома. Аднойчы ўжо пасля вайны з Мінска да нас у Смілавічы прыязджалі два мастацтвазнаўцы, як яны прадставіліся, якія шукалі работы Суціна, аднак мы сказалі, што нічога не маем. Казалі, што нашу маёмасць падчас вайны забрала сястра Наталлі з суседняй вёскі Дукоршчына. А можа, прыдбаў і хтосьці з немцаў.
Неяк я даведалася, што з Суціным быў знаёмы Ілья Эрэнбург, і даслала яму пісьмо з просьбай расказаць пра дзядзьку. Ён прыслаў аж тры лісты да нас. Пісаў, што калі Суцін прыехаў у Парыж, то ён не ўмеў карыстацца нават насоўкай, настолькі быў забітым, пісаў, што ў Суціна была жанчына, якая нарадзіла ад яго дачку, аднак той не прызнаў дзіцё. Невядома, што развяло блізкіх між сабой людзей. Расказвалі, што яшчэ ў Вільні Хаім сустрэў тую дзяўчыну, Дэбору Мельнік, якая хацела стаць актрысай, але там ён нават глядзець у яе бок не адважваўся, ужо потым, у Парыжы, яны пазнаёміліся, і там пачаўся раман.
— Так, гэта ўнук цёткі Мэры, якая з’ехала ў ЗША. Ён прыходзіў тады да нас, зараз працуе ў Японіі выкладчыкам.
— Каго яшчэ з братоў і сясцёр Хаіма ведаеце?
— Цётку Фрыду памятаю. Іх дом стаяў ля самай рэчкі, і я малой хадзіла да іх у госці. А мы жылі на вуліцы Мінскай. Аднойчы я ўчадзела ў цётчыным доме і страціла прытомнасць. У іх таксама была вялікая сям’я. Калі памёр мамін тата, бабуля Сара пераехала жыць да нас. Памятаю, што яна гатавала ежу асобна, бо спажывала кашэрнае. Бацька ж мой лічыў традыцыі забабонамі. Заўсёды частавала мяне чымсьці смачным — інжырам, варанай каўбасой, давала грошы на цукеркі, відаць, яе багаты ўжо сын ( мама памерла ў 36-м ) дапамагаў ёй. А некалі ж яго лічылі ненармальным.
— А як склаўся ваш лёс пасля вайны?
— З эвакуацыі мы прыехалі ў Смілавічы. Ведаеце, калі я была шчаслівай там, далёка ад радзімы, у Кіргізіі? Калі ноччу сніліся родны дом і наша мястэчка, і я прачыналася найшчаслівейшай на свеце! І вось мы зноў вярнуліся ў гэты райскі куток. Але дома нашага не аказалася, мы жылі ў сястры таты. Я вучылася ў сямігодцы, а папу запрасілі на працу ў Мінск. Пасля школы ён забраў да сябе і мяне. Аднак адукацыя на гэтым мая скончылася, хоць і мела здольнасці да навукі: тата цяжка захварэў, і мне давялося даглядаць яго. Пасля смерці бацькі трэба было працаваць. На практыцы навучылася бухгалтарскай справе. Выйшла замуж, нарадзіла дзвюх дачок. З раднёй, якая жыве за мяжой, мы сувязі не падтрымліваем. Толькі здараюцца такія вось выпадковыя спатканні, як з унучатым пляменнікам.
Зрэшты, усялякая выпадковасць — вынік пэўнай чарады падзей. Лёс знакамітага мастака таму пацвярджэнне. Хто ведае, якія яшчэ неспадзяванкі дадуць працяг гісторыі вяртання яго на радзіму.
Алена КЛІМОВІЧ, «БН»
Фота аўтара