Ці ёсць ніобій у Эфіопіі?

Правапіс спалучэнняў галосных у запазычаных словах Урокі для чытачоў “НГ” вядзе загадчык кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання Інстытута журналістыкі Беларускага дзяржаўнага універсітэта, прафесар, доктар філалагічных навук Віктар ІЎЧАНКАЎ.

Сёння зноў гаворка пойдзе пра запазычаныя словы. Калі вярнуцца да нашых папярэдніх размоў, то не раз адзначалася, што асаблівую частку арфаграфіі займаюць пытанні пра напісанне запазычанняў. І гэта натуральна. Трапляючы ў іншую мову, яны “паводзяць сябе” даволі самастойна. Доўгі час не падлягаюць законам гэтай мовы, маюць свае прыметы, па якіх можна вызначыць паходжанне. Напрыклад, калі ў сярэдзіне слова сустракаецца спалучэнне гукаў уа, то перад намі галіцызм (запазычанне з французскай мовы): рэзервуар, кулуары, тратуар. Часцей за ўсё націск у іх падае на апошні склад, што характэрна французскай мове.
У сучаснай літаратурнай мове два галосныя гукі побач ва ўласных беларускіх словах сустракаюцца толькі на стыку кораня і прыстаўкі. Іх няшмат: паабапал, паабедаць, паабяцаць, наогул, паасобку, наадварот, наадрэз і іншыя.
Словы, у корані якіх сустракаюцца побач два галосныя гукі, з’яўляюцца запазычанымі: кааперацыя, кааліцыя, прэзідыум, кансіліум, геаграфія, геалогія, сілуэт і г. д. Роднай мове не ўласціва суседства галосных у корані слова, як было некалі не ўласціва і суседства зычных на манер сучаснага кніжка. Параўнаем: кънижька.
Інтанацыйны малюнак роднай мовы роўны, супамерны, асаблівай меладычнасцю вылучаўся ў старадаўнія часы. Збег зычных, як і збег галосных, калі і назіраецца ў словах уласных, то, як бачым, мае сваю гісторыю.
Правапісу спалучэнняў галосных літар у словах іншамоўнага паходжання ў новай рэдакцыі Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі надаецца значная ўвага. Акрэсліваюцца найбольш тыповыя выпадкі такога ўжывання. Да іх можам аднесці наступнае.
Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як два склады, тады яны на пісьме абазначаюцца літарамі:
1) іё (ыё) пад націскам: біёлаг, біёграф, дамініён, Ліён, аксіёма, бібліёграф, Галакціён, Гесіёд, патрыёт, рацыён, радыёла, стадыён, бастыён;
ія(ыя) не пад націскам: біял?огія, бібліят?эка, геліятр?оп, піян?ер, ажыят?аж, перыяд?ычны, патрыят?ызм, акцыян?ерны, нацыян?альны, рацыяналіз?атар;
2) у пачатку слова літарамі:
іо пад націскам: і?он, і?онны, іонаабмен, іоній, І?осіф;
іа не пад націскам: іанасфера, Іан?ічнае мора, іан?ійцы, іанійскі,  іаніз?ацыя, іаніт, Іакаг?ама, Іаркш?ыр, Іашк?ар-Ал?а, Іа?ан, Іардан, іарданец, Іарданія, іарданка.
Правілы, якія закранаюць спалучэнні галосных у запазычаных словах, даволі складаныя, бо грунтуюцца і на фанетычным, і на марфалагічным прынцыпах, г.зн. на напісанне ўплывае як вымаўленне, так і марфемны склад слова. Прывядзём больш поўны пералік слоў з зыходным іо:
а) са спалучэннямі іё, ыё (з націскным ё): анабіёз, бібліёграф, геліёграф, жоўтафіёль, лакфіёль, лямбліёз, метабіёз, міёграф, міёлаг, міёма, мікрабіёлаг, нейрафізіёлаг, плювіёграф, семасіёлаг, семіётык, сімбіёз, сімбіёнт, скаліёз, скарпіён, станіёлевы, станіёль, увіёлевы, эпідэміёлаг, Ліён, Дарт Сіён, Хуан Крэслі Фіёль;
апрыёры, асірыёлаг, атракцыён, аўкцыён, бактэрыёлаг, вібрыён, гістарыёграф, гляцыёлаг, грандыёзны, ідыёма, іхтыёлаг, камедыёграф, кардыёлаг, катыён, кафекцыён, малярыёлаг, мацыён, парцыён, перыёст, радыёлаг, сацыёлаг, сінедрыён, трыёль, фрыкцыён, цэнтрыёль, цэнтурыён, эмбрыёлаг, эмбрыён;
б) са спалучэннямі ія, ыя (з ненаціскным я): агіяграфія, аказіянальны, аксіялогія, аўтабіяграфія, бібліяграфія, біягенны, біямаса, біяхімія, геліябіялогія, геліягравюра, геліяскоп, ілюзіяністычны, ілюзія-нізм, імпрэсіянізм, камісіянер, канфесіянальны, канцэсіянер, кранія-логія, місіянер, міязін, міялогія, міяцэн, пліяцэн, прафесіянал, рэвізіянізм, рэгіянальны, семіялогія, сіянізм, экспансіянізм, экспрэсія-нізм, эпідэміялогія;
акцыянер, апазіцыянер, асірыялогія, бактэрыялогія, брыялогія, дэнацыяналізацыя, гістарыя-графія, гляцыялогія, ідыяматыка, ідыятызм, інтэрнацыяналізм, ірацыяналізм, іхтыялогія, калекцыянер, камедыяграфія, канвенцыяналізм, кандыцыянер, кардыяграфія, кардыялогія, крыялогія, міліцыянер, нацыяналізм, патрыярхат, пратэкцыянізм, радыялогія, рэакцыянер, рэвалюцыянер, сацыялогія, селекцыянер, стацыянар, традыцыяналізм, фракцыянер, функцыянер, эвалюцыянізм, эмбрыялогія, этыялогія.
Ёсць некалькі слоў, якія не падлягаюць названаму правілу. Тлумачыцца гэта немілагучнасцю пры адпаведным падпарадкаванні іх норме. Параўнаем: ніобій, ніобіевы, Эфіопія, эфіоп, эфіопка, эфіопскі.
Паміж галоснымі іё і ыё, ія і ыя ў роднай мове вымаўляецца ўстаўны зычны j, што адрознівае нашу мову ад рускай. Параўнаем: биолог, аксиома, патриот і іншыя.
Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як адзін склад, тады на пісьме яны перадаюцца:
пасля галосных праз ё пад націскам: раён, раённы, маёр, Маёраў, Лаёла;
я не пад націскам: маян?эз, маяр?ан, маяр?ат, раян?іраванне;
у пачатку слова праз ё: ёг, ёгурт, ёд, ёдзісты, ёт (гук), ёта (літара), ётацыя, ёдаформ, ёднаваты, ётаваны, Нью-Ёрк, Ёфе.
Звернем увагу на апошнія два словы. У новай рэдакцыі правіл імёны ўласныя падпарадкаваны ўказанай норме. Гэта датычыць і агульных назоўнікаў. Напрыклад, назва старажытнай кітайскай гульні “йо-йо” пішацца як “ё-ё”. Адпаведна абазначаюцца і вытворныя: ёёінг у Кітаі. Параўн.: у рускай мове — йойоинг в Китае.
Спалучэнне іе абазначаецца на пісьме літарамі:
іе: гігі?ена, клі?ент, кліент?ура, іер?архія, і?ена, іер?огліф, Іерусал?ім, іерых?онскі, іерадыякан, іераманах, іерархічны, іерарх, іерэміяда, іерэй, квіетычны, кліент, сіена;
ые: абітурыент, андыец (жыхар Анд, Дагестан), арыентацыя, арыета, аўдыенцыя, інгрэдыент, каэфіцыент, пацыент, трыера.
Спалучэнні іе і ые часта сустракаюцца на стыку марфем пры ўтварэнні слоў, якія называюць людзей па нацыянальнасці, месцы жыхарства, партыйнай ці іншай прыналежнасці: аўстраліец, лівіец, нубіец, фінікіец, індыец, арыец, ілірыец, камбаджыец, партыец, кампучыец, студыец, фларэнтыец і інш.
Спалучэнне йе заўсёды вымаўляецца як адзін склад і ў пачатку слова і пасля галосных перадаецца на пісьме праз е: езуіт, канвеер, траекторыя, Феербах, Маерава, фае.
Спалучэнне іа абазначаецца на пісьме літарамі ія (ыя) незалежна ад месца націску: аві?яцыя, лі?яна, гені?яльны, Ілі?яда, энтузі?язм, фартэпі?яна, піян?іст, сацыял?ізм, сацы?яльны, вары?янт, матэры?ял, матэрыял?ізм, ды?яметр, дыяпаз?он, дыяфр?агма.
Спалучэнне йа на пісьме перадаецца:
пасля галосных і ў пачатку слова праз я: раяль, сакваяж, лаяльны, Савоя, Малая, Мая, ярус, яхта, ярд, яхант, ятаган;
пасля зычных л, с, ц (мяккага), дз і непрыставачных н і з праз ья: мільярд, мільярдны, кальян, мадзьяр, альянс, мільярдэр, гегельянскі, італьянскі, каньяк, маньяк, мезальянс, пасьянс;
пасля астатніх зычных праз ‘я: саф’ян.
Адзначым, што правіламі акрэслены найбольш тыповыя выпадкі напісання спалучэнняў галосных літар у словах іншамоўнага паходжання. Застаецца пэўная колькасць слоў, правапіс якіх трэба вызначаць па слоўніку.

Зваротная сувязь


Маё прозвішча па-руску пішацца Честнова. Дачцэ, калі выпісвалі атэстат, па-беларуску напісалі Часновай. У каледжы, куды мы вырашылі падаваць дакументы, у нас атэстат не прынялі, сказалі, што дапушчана памылка ў прозвішчы. Што рабіць?

— Сітуацыя няпростая. На сёння дзейнічае норма, якая зафіксавана ў “Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”, выдадзеных у 1959 годзе (Мінск: Выдавецтва Акадэміі навук БССР, 1959). У Дадатку 1 “Заўвагі аб уласных імёнах і прозвішчах” у параграфе 14 на стар. 118 сказана: “Прозвішчы са спецыфічна рускай, польскай ці іншай агаласоўкай пішуцца паводле традыцыі толькі з частковай перадачай фанетычных асаблівасцей беларускай мовы”. У якасці прыкладу прыведзена напісанне прозвішча Постнікаў і даецца рэкамендацыя не спрашчаць у такім выпадку групу зычных стн. Такім чынам, арфаграфічна карэктным будзе напісанне: Частновай.

Скажыце, калі ласка, ц і скланяецца прозвішча Бенза? Майму сыну выпісалі пасведчанне аб базавай адукацыі, дзе ўказалі па-беларуску і па-руску: Бензы Дзмітрыя і Бензы Дмитрия. Я катэгарычна не згодна, што ў рускай мове наша прозвішча скланяецца. Ці правільна зрабілі настаўнікі?
Маці вучня СШ № 177 г. Мінска


— Правапісныя веды настаўнікаў гэтай школы трэба толькі ўхваліць. Пасведчанне вашаму сыну Бензе Дзмітрыю выпісана правільна. Ваша прозвішча скланяецца і ў рускай мове. Прыводжу вытрымку з рускай акадэмічнай граматыкі: “Все фамилии, заканчивающиеся на неударное а после согласных, склоняются по первому склонению: Рибера — Риберы, Рибере, Риберу, Риберой, Сенека — Сенеки и т.д.; так же склоняются Кафка, Спиноза, Бенза, Сметана, Петрарка, Куросава и др. Все такие фамилии, независимо от происхождения, являются морфологически членимыми в русском языке, т.е. в них выделяется окончание —а”.

 

Заметили ошибку? Пожалуйста, выделите её и нажмите Ctrl+Enter