Таццяна Шамякіна: 1. «Бацька быў у дзяцінстве пастухом, яго адрознівала выдатная назіральнасць»

Ён меў мноства ўзнагарод, амаль усе яго творы экранізавалі. Шамякін стварыў папулярныя раманы «Сэрца на далоні», «Вазьму твой боль», «Снежныя зімы», «Атланты і карыятыды», «Зеніт», «Злая зорка» і інш. У гонар дэпутата Вярхоўнага Савета БССР і СССР, старшыні Вярхоўнага Савета БССР, а яшчэ і галоўнага рэдактара выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» Івана Шамякіна названы Мазырскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт, у сталіцы — адна з вуліц, у роднай вёсцы Карма Добрушскага раёна ўсталяваны бюст.

Якія шляхаводныя зоркі і зямныя стасункі спрыялі выбітнаму чалавеку? Чаму яго творы былі папулярнымі ў народзе? «Любоў да людзей — галоўнае, што характарызуе бацьку. І гэта не пустыя словы. Сведчанне таму — яго творы і яго шматгранная грамадская дзейнасць. Асабліва ён паважаў і бязмерна цаніў людзей фізічнай працы. Ён увесь час казаў мне: «Сваю працу стаўлю ніжэй за працу тваёй маці, таму што ў яе намнога больш спраў: з дзецьмі, на агародзе, у доме. А мне мая праца дае задавальненне. А значыць, яна для мяне няцяжкая». Я ведала шматлікіх пісьменнікаў. Некаторыя нешта напісалі, няхай і значнае, справядліва праславіліся і… забранзавелі. Маўляў, яны ўжо эліта, і да іншых ставяцца з пагардай. Якраз гэтага абсалютна ніколі не было ў майго бацькі. Ён заўсёды лічыў, што ў кожным чалавеку ёсць нешта выключнае, каштоўнае. Магчыма, не раскрытае, але дакладна ёсць у кожнага», — дзеліцца пры сустрэчы дачка пісьменніка Таццяна Шамякіна. Яна — доктар філалагічных навук, прафесар, загадчык кафедры беларускай літаратуры і культуры БДУ.

— Таццяна Іванаўна, не кожны пісьменнік становіцца сапраўды народным. У чым сакрэт вашага бацькі? Не проста ж так яго любілі чытачы?

— Бацька сапраўды быў вельмі папулярны і любімы, сёння нават цяжка ўявіць, які любімы, асабліва ў 60-80-я гады. А сакрэт у тым, што ён пісаў для ўсіх: і для звычайнага чалавека, і для інтэлектуала. Яго адметнасць — сімфанізм стылю. Аповед Шамякіна не надакучвае, там няма нейкай суцэльнай плыні свядомасці, штучна выдуманых асацыяцый, як у іншых модных празаікаў. У любым яго творы ўсе пласты, усе структуры, вобразныя сістэмы суіснуюць вельмі гарманічна, у нейкіх найбольш спрыяльных для чалавечага ўспрыняцця спалучэннях, напрыклад, спачатку ідзе дыялог, пасля апісанне інтэр’еру, прыроды, затым маналог, аўтарская мова… Нічога не стамляе. Стыль блізкі да натуральнай мовы, але без яе звычайных абмежаванняў і скажэнняў, фраза — меладычная, лёгкая. І яшчэ ёсць закон у літаратуры: калі пісьменнік нераўнадушны да таго, што апісвае, нераўнадушным аказваецца і чытач: яго ахоплівае хваляванне, такое ж эмацыянальнае ўзрушэнне, як і аўтара. Гэта называецца пафас. Дапытлівасць, прагная цікаўнасць да людзей, да жыцця — вось Шамякін-пісьменнік. Акрамя таго, у яго быў тыпова беларускі характар: вельмі спакойны, рахманы, чалавекалюбны, а самае вызначальнае ў ім — вялікае сумленне. Натуральна, усё гэта адлюстроўвалася ў творах. І, бачна, чытач гэта адчуваў… Кожнае лета мы праводзілі ў вялікай вёсцы Церуха Гомельскага раёна, на радзіме маёй маці, і там да нас штодня прыходзілі людзі: і леснікі, і саўгаснае кіраўніцтва, і настаўнікі, і простыя вяскоўцы, часта ветэраны вайны. Я бачыла, якая ў Івана Шамякіна вялікая цікаўнасць да іх. Распытваў, уваходзіў у кожны жыццёвы лёс, цікавіўся падрабязнасцямі чалавечага жыцця. Шамякін надзвычай любіў і паважаў вясковых людзей.

— Магчыма, таму, што ён сам з вёскі? Давялося вашаму бацьку ў дзяцінстве быць і пастухом, ён любіў лес; і цікавы факт: усяго за два месяцы навучыўся чытаць…

— Здольнасцямі вызначаўся з ранняга дзяцінства, меў цудоўную памяць. Я і студэнтам кажу: без памяці пісьменнікам не станеш. Бацьку адрознівала выдатная назіральнасць. Відаць, менавіта ад таго, што ён сапраўды быў пастухом. Прывык да сузіральнасці, бавіў час сам-насам з прыродай, з жывёламі і птушкамі, шмат разважаў. На аснове назіральнасці і развілася цудоўная памяць. Што адзін раз прачытае, тое памятае ўсё жыццё. Але чытаў вельмі павольна, удумліва, з алоўкам. За той час, што ён чытаў адну кніжку, я прачытаю тры, але ўсё ў мяне вылятае, а ў яго не. Прыроджаныя здольнасці ў яго, бясспрэчна, былі. Не выпадкова стаў пісьменнікам. Але і працаваў над сабою да канца жыцця.

— А ці складалі ў вашай сям’і радаводнае дрэва Шамякіных?

— Непасрэдна генеалагічнае дрэва — не. Выйшла кніжка «Іван Шамякін: вядомы і невядомы» — праект выдавецкага холдынга «Літаратура і мастацтва». Там змешчаны мае ўспаміны, мае шматлікія артыкулы пра творчасць Івана Шамякіна і ўласная мемуарная аповесць бацькі.

Калі гаварыць пра сям’ю Шамякіна, то ён быў старэйшы з дзяцей. Год яго нараджэння — 1921. Пасля ішоў брат Павел, на два гады маладзейшы. Прапаў без вестак у час Вялікай Айчыннай вайны. Бацька шукаў яго праз газеты, праз адпаведныя арганізацыі, але ніхто не адгукнуўся, хто б ведаў Паўла…

Былі ў таты і дзве малодшыя сястры — Таццяна і Галіна.

У сваю чаргу ў маіх бацькоў таксама нарадзілася чацвёра дзяцей. Мая старэйшая сястра — Ліна Іванаўна, 1941 года нараджэння. У яе кватэра ў Мінску, але ўжо некалькі гадоў яна жыве на лецішчы, якое нам ад бацькоў засталося. Удава. Таксама была выкладчыкам-філолагам у розных ВНУ, выкладала замежныя мовы — французскую і нямецкую. Яе сын Аляксей працуе ў камерцыйнай структуры, яго дачка Вольга — адзіная праўнучка Шамякіна.

У 1948 годзе нарадзілася я. За два месяцы да майго нараджэння бацькі з правінцыі, з Гомельшчыны, канчаткова пераехалі ў сталіцу.

У 1950-м з’явіўся брат Аляксандр. Быў геолагам. Жыў таксама ў Мінску. Раптоўна памёр у 1991 годзе. Дзяцей у яго не засталося.

У 1961-м нарадзілася малодшая наша сястра — Алеся. Яна жыла з бацькамі. Мы, старэйшыя, даволі рана раз’ехаліся. І жылі на асобных кватэрах. Бацька ўсім нам пабудаваў кааператыўнае жыллё. Алеся вучылася ва ўніверсітэце, у аспірантуры. Яе муж Сяргей працуе на нашым філфаку на кафедры рускай мовы. Сама Алеся Іванаўна — кандыдат філалагічных навук, і яе муж — таксама. Сястра працуе ў Інстытуце мовы і літаратуры НАН Беларусі. Яна ў найбольшай ступені спрыяе ажыццяўленню вялікага дзяржаўнага праекта — выданню Збору твораў Івана Шамякіна ў 23 тамах. Дарэчы, мы, дочкі, пакінулі сабе прозвішчы бацькі.

У Алесі і Сяргея ёсць сын Іван. Яго назвалі ў гонар дзеда. Ён вучыцца ў дзявятым класе. У мяне — дзве дачкі. Абедзве філалагіні. Старэйшая Марыя Шамякіна — кандыдат філалагічных навук, магістр культуралогіі, член Саюза пісьменнікаў, піша фантастыку — прозу і паэзію. А другая — Славяна. Такое незвычайнае імя мы з мужам далі ёй таму, што ў час яе нараджэння я захапілася міфалогіяй і старажытнай культурай нашых продкаў. Яна таксама працуе ў нас на філалагічным факультэце выкладчыкам. Тэарэтык літаратуры і фалькларыст.

— Скажы, хто твой сябар, і я скажу, хто ты. Таццяна Іванаўна, якія людзі акружалі вашага бацьку? З кім ён сябраваў?

— Сябры Івана Шамякіна — вельмі вядомыя людзі, ён неаднаразова пра іх пісаў, і яны — пра яго. Самы задушэўны сябра — наш знакаміты драматург-камедыёграф Андрэй Макаёнак. У Шамякіна нават ёсць «Аповесць пра сябра». Макаёнак памёр даволі рана — у 1982 годзе. Страту яго Шамякін балюча перажываў, таму што яны з Андрэем Ягоравічам сапраўды былі па-чалавечы і творча вельмі блізкія, шмат у чым супадалі іх погляды. Але яны абсалютна не сыходзіліся характарамі! Розныя, але тым не менш сябравалі. Шамякін — памяркоўны, рахманы, добры, мяккі, лагодны, ніколі не ішоў ні на якія канфлікты, ніколі ні з кім не сварыўся, баяўся каго-небудзь пакрыўдзіць. А Макаёнак — гаварлівы, вельмі эмацыянальны, узрыўны. Дарэчы, у Андрэя Макаёнка мелася шмат талентаў. Напрыклад, ён быў выдатны мастак. Свой аўтапартрэт намаляваў так, як ніхто з жывапісцаў! Акрамя таго, Андрэй Ягоравіч — натура артыстычная, ён сам чытаў свае п’есы ў тэатрах, і заўсёды акцёры гаварылі, што яго чытанне дапамагае ім адчуць характар кожнага персанажа. Сябра бацькі выразаў і з дрэва. Але Іван Шамякін пастаянна папракаў Андрэя Ягоравіча, што той мала працуе. І Макаёнак сам гаварыў: «Я лянівы». У яго мастацкіх твораў — два тамы. Вядома, што гэта замала. Але хоць у яго некалькі п’ес, затое сапраўды выдатных. У савецкі час яны ішлі літаральна ў сотнях тэатраў Савецкага Саюза і розных краін Еўропы. А сёння Макаёнак быццам бы не актуальны і амаль не ставіцца. Аднак не ў творчасці справа, а ў тым, што некаторыя ўплывовыя асобы са сферы тэатральнага мастацтва не маглі яму дараваць смелыя выказванні і ацэнкі. Андрэй Макаёнак — выдатны камедыёграф, лепшы прадаўжальнік традыцый Кандрата Крапівы, любая нацыя ганарылася б такім драматургам.

Бацька сябраваў таксама з Іванам Навуменкам. Апошні, дарэчы, — мой настаўнік. Акрамя таго, што Іван Якаўлевіч — народны пісьменнік і навуковец, ён быў прафесарам і загадчыкам кафедры, дзе я цяпер працую. Выкладаў тут, але калі я займалася ў яго ў аспірантуры, Івана Якаўлевіча запрасілі ў Акадэмію навук, ён стаў дырэктарам Інстытута літаратуры, а пасля і віцэ-прэзідэнтам НАН Беларусі.

— А супадалі характарамі Іван Навуменка і ваш бацька?

— Не супадалі. Навуменка быў трохі і больш амбітны, і не такі мяккі, і не так сыходзіўся з людзьмі, як Шамякін. Але характар Навуменкі вельмі цікавы, глыбокі. А глыбокі чалавек і ў іншым бачыць глыбіню. Таму два Іваны шчыра сябравалі. Справа ў тым, што вельмі доўгі час мы былі суседзямі з Іванам Навуменкам. Жылі на адной пляцоўцы ў доме па вуліцы Карла Маркса, 36, у Мінску. Там цяпер вісіць дошка, прысвечаная Навуменку. І не толькі бацькі нашы сябравалі, але і маці. І хоць дзеці Івана Навуменка маладзейшыя за мяне, тым не менш сёння ў нас добрыя адносіны і са старэйшай дачкой Івана Якаўлевіча Валерыяй Іванаўнай, і з сынам Паўлам. Павел — кандыдат філалагічных навук, дацэнт, працуе на нашай кафедры. Вельмі таленавіты чалавек, актыўны, дзейнічае ў розных сферах, але і без універсітэта таксама не можа жыць.

І яшчэ бацька блізка сышоўся з Алесем Савіцкім, хоць у іх было дзесяць гадоў розніцы ва ўзросце. Алесь Ануфрыевіч — наш выдатны пісьменнік, празаік, можа, не такі вядомы, як ён таго заслужыў. Таму што час неспрыяльны для літаратуры. Дарэчы, я аналізавала ўсю яго творчасць у часопісе «Полымя» і паказала, што гэта сапраўды недаацэнены аўтар. У Алеся Савіцкага больш за тузін раманаў. Ён, як і бацька, — ветэран вайны, займае актыўную грамадзянскую пазіцыю, уваходзячы ў кіраўніцтва Саюза пісьменнікаў Беларусі.

У маладосці, ды і ў сталыя гады бацька сябраваў з Аляксеем Кулакоўскім. Некаторы час мы жылі наогул у адной камунальнай кватэры з двума пакоямі — на сям’ю па адным. Гэта яшчэ ў 1950—52 гадах. Кватэра размяшчалася таксама на вуліцы Карла Маркса.

У нашай кватэры агульнымі з Кулакоўскімі былі велізарны калідор і кухня з плітой, якую палілі дровамі. Пра нейкі камфорт цяжка гаварыць. Затое вельмі шумна, весела і дружна мы жылі. У Кулакоўскага трое дзяцей, і ў нас столькі ж. Бацькі тады адчувалі сябе вельмі шчаслівымі. Перажылі столькі цяжкасцей падчас вайны, таму апынуцца ў сталіцы, і нават у кватэры, лічылі велізарным шчасцем. Усе бытавыя даброты ў той час людзі цанілі намнога больш, чым цяпер.

Я, напрыклад, пасля вайны нарадзілася ў маленечкім — сем квадратных метраў — пакойчыку, які здымалі мае бацькі ў прыватных гаспадароў на Камароўцы, тады — вясковым прадмесці Мінска. Бацькі жылі ў драўлянай пахілай хатцы, дзе і блізка не існавала ніякіх выгод. Затое яны былі маладымі і адчувалі сябе пераможцамі…

2. «Джон Кенэдзі бацьку спадабаўся, а Нью – Ёрк не уразіў»

— Таццяна Іванаўна, а як пазнаёміліся вашы бацькі?

— Бацькі пазнаёміліся такім чынам. Бацька таты — мой дзядуля — быў ляснік. Яго даволі часта пераводзілі з месца на месца. У пачатку трыццатых гадоў ён служыў каля Гомеля, у вялікай, як мястэчка, вёсцы Церуха. Там мой бацька вучыўся ў пятым класе разам з дзяўчынкай, якая пазней стала яго жонкай. Яе звалі Марыя. Разам яны правучыліся ў школе ўсяго адзін год. А пасля, калі ўжо вучыліся ў сярэдніх навучальных установах у Гомелі, выпадкова сустрэліся ў кіно. Пазналі адзін аднаго, пачалі сустракацца. І ажаніліся ў 1940 годзе.

— Былі ж яшчэ зусім маладыя?

— Так. Ім па дзевятнаццаць гадоў было. І гісторыю свайго кахання, і шмат аўтабіяграфічных момантаў на фоне драматычных падзей гісторыі Шамякін апісаў у вядомым рамане-пенталогіі «Трывожнае шчасце».

— Таццяна Іванаўна, цікава, якім ваш бацька быў дома, у сям’і?

— Хоць ён вельмі многа працаваў, але займаўся дзецьмі. Асабліва я ўдзячна бацьку вось за што. Па-першае, мне ён, напрыклад, шмат чытаў. Маё дзяцінства прайшло менавіта пад знакам кнігі. Бацька прывозіў з Масквы цудоўныя дзіцячыя выданні, якія тут немагчыма было купіць. А там жа працавала кнігарня пісьменніка. І ён мяне прывучыў да чытання, я стала такой жа кнігалюбкай, як ён, як мой настаўнік Іван Навуменка. Бацькі і іх сябры ў той час з вялікай прагнасцю набывалі кнігі, стваралі свае ўласныя бібліятэкі. Хваліліся адзін перад адным падпіснымі выданнямі, які чарговы том якога аўтара ім прыйшоў. Дарэчы, маці ў мяне таксама філолаг. Яна скончыла рускае аддзяленне педінстытута, калі ўжо мела траіх дзяцей. А да вайны за яе плячыма засталося медыцынскае вучылішча, яна працавала на вёсцы фельчарам-акушэрам. Інстытуцкі дыплом атрымала з адзнакай, вучылася на адны пяцёркі. Гэта таксама спрыяла маёй любові да кнігі. Вось, напрыклад, яна вучыць што-небудзь, а я каля яе сяджу і прашу, каб яна мне таксама чытала і нешта расказвала. А яшчэ бацькі заўсёды выпісвалі шмат розных выданняў. І гэта таксама настолькі ўкаранілася ў сям’і, што я да сёння выпісваю аж дваццаць часопісаў і газет. І хоць стала цяжка з грашыма, ды і Інтэрнэт існуе, але я не магу парушыць добрую сямейную традыцыю.

— Акрамя кніг, што цікавіла Івана Шамякіна? Былі ж нейкія захапленні?

— Яны з Андрэем Макаёнкам былі заўзятымі рыбакамі. У маладосці часта выязджалі на рыбалку. Пасля ў іх была яшчэ адна прага: кожнае лета збіраліся абысці пешшу Беларусь. Трыццаць гадоў з імі жыла гэтая блакітная мара, яны абмяркоўвалі маршруты, сядзелі каля геаграфічнай карты, але… так і не сабраліся.

Акрамя таго, бацька любіў збіраць грыбы. І яму неяк заўсёды вельмі шанцавала.

— Сын жа лесніка!

— Так. Шанцавала нават у негрыбныя гады. А ведаеце, гэта ад назіральнасці. Менавіта пісьменніцкай. Ён бачыў так, як мы не бачым.

— Ці цягнула вашага бацьку на малую радзіму — у вёску Карма Добрушскага раёна? Ці часта ён там бываў? А вы? Вашы дзеці?

— Ён бываў, але не падоўгу. Значыць, не цягнула. Справа вось у чым. Сапраўды, ён нарадзіўся ў Карме. Але не вельмі доўга яны там пражылі. Дзед жа — ляснік, яго перакідвалі з месца на месца па ўсёй Гомельшчыне. І бацька неяк больш прыкіпеў душой менавіта да Церухі. Адтуль родам мама. На грошы ад Сталінскай прэміі ён купіў звычайны вясковы дом у Церусе, і мы туды пастаянна ездзілі, жылі кожнае лета. Вядома, з Церухі мы штогод выбіраліся да бабулі і дзядулі ў Карму.

— Таццяна Іванаўна, а бацькоўскія хаты ў Карме і Церусе захаваліся?

— У Церусе мы ў 90-я гады дом прадалі. Таму што туды перасталі ездзіць, настолькі былі цяжкія гады. Акрамя таго, пасля смерці майго брата маці і бацьку стала ўсё нецікава.

Я вельмі любіла тую хату ў Церусе. Купіў яе чалавек, які працуе да гэтага часу на Поўначы, ён яе не перарабляў. На гэты дом гомельскія ўлады, дзякуй ім, павесілі мемарыяльную дошку ў гонар Івана Шамякіна. Відаць, ва ўлад ёсць нейкі праект, але, як заўсёды, грошай, а можа, і нашай ініцыятывы не хапае, каб стварыць там мемарыяльнае месца. Бо сама мясціна вельмі прыгожая.

А ў Карме паставілі помнік- бюст Івану Шамякіну, але дом не захаваўся. Бюст стаіць на цэнтральнай плошчы, недалёка ад царквы Іаана Кармянскага. І гэта нядрэнны помнік.

— Ці расказваў ваш бацька пра нейкія цікавыя сустрэчы, паездкі? Я ведаю, што лёс закінуў яго і ў Нью-Ёрк…

— Асабліва часта ён ездзіў за мяжу ў 50—60-я гады, калі быў маладзейшы. У Нью-Ёрк трапіў у 1963 годзе, на сесію Генеральнай Асамблеі ААН. Прытым гэта аказаўся той год, калі забілі прэзідэнта Джона Кенэдзі. Так што мой бацька яго яшчэ бачыў. З-за праблем са здароўем ён пакінуў Асамблею раней на некалькі тыдняў. І якраз як толькі ён прыехаў дахаты, прыйшло паведамленне, што забілі прэзідэнта ЗША. Джон Кенэдзі бацьку спадабаўся. А Нью-Ёрк, наадварот, не ўразіў. Бацьку было цяжка і дрэнна ў шумным вялікім мегаполісе. Ён — лясны чалавек, выхаваўся і вырас на прыродзе. І яго ўсё гняло ў Нью-Ёрку. Беларусы ж такія (смяецца). Памятаеце, Коласу Парыж не спадабаўся.

Многія беларускія пісьменнікі ездзілі на сесіі Генеральнай Асамблеі ААН: і Максім Танк, і Пятрусь Броўка, і Пятро Глебка, і іншыя. Шамякіну яшчэ адзін раз прапаноўвалі паехаць, але ён адмовіўся, таму што не спадабалася.

Я памятаю, з той паездкі ў Нью-Ёрк бацька прывёз амерыканскі хлеб, падобны да гумы. Ад яго проста агіда ўзяла, немагчыма было разжаваць. Тады ўжо было шмат хіміі ў прадуктах.

А так бацька шмат якія краіны наведаў. Польшчу, Фінляндыю некалькі разоў, Чэхаславакію, Балгарыю, Румынію, Аўстрыю. Разам з маці падарожнічаў па Дунаі. Яны тады наведалі адразу сем ці восем краін. І ва ўсіх савецкіх рэспубліках ён пабываў, прычым па некалькі разоў. Ва Украіну ўвогуле ледзьве не кожны год ездзіў, а можа, і кожныя паўгода. Там у яго жыло шмат сяброў. Між іншым, трэба сказаць, што Церуха ўсяго за восем кіламетраў ад мяжы з Украінай. І многія пісьменнікі краіны-суседкі прыязджалі да нас у госці: Ганчар, Казачэнка і інш. Іван Шамякін сышоўся з гумарыстам Сцяпанам Алейнікам, сцэнарыстам караткаметражнага фільма «Сабака Барбос і незвычайны крос», дзякуючы якому праславіўся рэжысёр Леанід Гайдай. Алейнік быў такі смяшлівы, дасціпны, вельмі падобны да запарожскага казака. Менавіта ён з сям’ёй асабліва часта прыязджаў да нас. Яны з бацькам любілі хадзіць на рыбалку, у грыбы. У ваколіцах Церухі азёры з так званым вадзяным арэхам, мясціны выключна прыгожыя. Ніякіх цывілізацыйных даброт тады не было. Госці начавалі ў машынах ці на сенавале — на гарышчы мой дзед сена раскладаў. І ўсё гэта ўспрымалася нармальна. Пісьменнікі ж — былыя вясковыя жыхары.

— Ці любіў нешта бацька прывозіць са сваіх паездак?

— Заўсёды прывозіў мне альбомы, паштоўкі, буклеты, усё, на што хапала грошай. Таму я стала вельмі рана збіраць мастацкія альбомы, кнігі па мастацтву. І гэта стала маёй, калі хочаце, прафесіяй, таму што ва ўніверсітэце я даўно, гадоў дваццаць пяць, чытаю курс па гісторыі і тэорыі сусветнай культуры. Такім чынам, дзіцячае захапленне перарасло ў прафесію. Акрамя беларускай літаратуры і міфалогіі, я займаюся і сусветнай культурай.

— Ці былі ў вашага бацькі, які сам пісьменнік, любімыя кнігі, якія асабліва натхнялі?

— Бацька найбольш любіў творчасць Якуба Коласа, і мне, між іншым, яго чытаў. Асабліва прозу і паэму «Новая зямля». Часта перачытваў. Можа, таму, што Якуба Коласа ён добра ведаў асабіста, доўгія гады сябраваў з сынам класіка — Данілам Канстанцінавічам. А што тычыцца Янкі Купалы, то бацька часта  сустракаўся з яго ўдавой — Уладзіславай Францаўнай (да яе смерці). Яе таксама добра памятаю, яе называлі цётка Уладзя. Яна бывала ў нас у гасцях, хоць і намнога старэйшая за бацьку.

Іван Шамякін часта перачытваў і рускіх пісьменнікаў- класікаў: Льва Талстога, Антона Чэхава і інш.

— Таццяна Іванаўна, у школе, вядома, ведалі, што вы — дачка Івана Шамякіна. Як там ставіліся да вас?

— У маім класе вучыліся і дачка пісьменніка Людміла Карпава, і дачка пісьменніка і адначасова вельмі вядомага журналіста, спецкора «Правды», Івана Новікава — Валя. Яшчэ — дачка старшыні Саўміна Кісялёва. У нас была такая школа, цэнтральная ў горадзе… Настаўнікі да нас ставіліся так жа патрабавальна, як да іншых, а можа, і больш патрабавальна. Прычым я ніколі не лезла ў нейкія функцыянеры, ніколі не займала ніякіх грамадскіх пасад — ні ў школе, ні ў ВНУ, трымалася ў баку ад мітусні.

— Як лічыце, якую галоўную спадчыну вы атрымалі ад свайго бацькі?

— Талент мастацкі я, на жаль, не атрымала.

— Але каму-небудзь з вашай сям’і дадзена творы пісаць?

— Мая старэйшая дачка Марыя — проста выдатная пісьменніца. Прафесіяналы яе вельмі хваляць, хоць яна цяпер настолькі загружаная працай, што мала друкуецца. Прычым яна з такіх людзей, якія ні ў якім разе не жадаюць сябе рэкламаваць і піярыць. Яна гаворыць: «Усё чалавеку павінна прыходзіць у час, ніякай славы мне пакуль не патрэбна!» І вельмі сціпла сябе паводзіць.

Малодшая дачка Славяна таксама піша, яе казкі чыталі па радыё яшчэ ў той час, калі яна была школьніцай. Ну а мне хоць Бог не даў асаблівага мастацкага таленту, але я павінна сказаць бацькам вялікі дзякуй за тое, што прывучылі да слова. Усё ж такі маю больш за 400 публікацый самага рознага кшталту: мемуары, успаміны пра розных пісьменнікаў, публіцыстыку, пераклады, навуковыя, навукова-папулярныя кнігі і артыкулы — па тэорыі літаратуры, славянскай міфалогіі, гісторыі сусветнай культуры.

— Мабыць, нешта са стасункаў з бацькамі вы перанеслі ў сваю сям’ю?

— Мне бацькі шмат чыталі ўслых і тлумачылі прачытанае. І тое ж я перанесла на сваіх дзяцей, лічу, што гэта самы правільны шлях у выхаванні. Я ганаруся, што прывучыла дачок да кнігі, яны таксама сталі філолагамі.

Яшчэ хачу адзначыць: бацька даволі рана навучыўся вадзіць машыну, за Сталінскую прэмію купіў «Победу», яшчэ ў 1951 го- дзе, і вазіў нас усюды, а тады машына была вялікая рэдкасць. І мы аб’ездзілі Прыбалтыку, Украіну, Расію. Шмат дзе былі, і за гэта я яму таксама вельмі ўдзячная. Бацька быў з дзецьмі ласкавы, імкнуўся выхоўваць перш за ўсё сумленне і сціпласць. У Церусе ён заўсёды працаваў да абеду, а пасля садзіў нас, а таксама суседскіх дзяцей і пляменнікаў у машыну і вазіў па розных мясцінах: на Сож, на мяжу з Украінай, у Гомель. На ўсё яго хапала. Хоць у Мінску, вядома, менш, бо тут было вельмі многа працы. Ён жа і пісьменнік, і ў Саюзе пісьменнікаў першы сакратар — на працягу многіх гадоў. А яшчэ ж дэпутат, член розных грамадскіх арганізацый. Часта ездзіў у камандзіроўкі, выязджаў у Маскву, Ленінград, іншыя гарады. Абавязкова прывозіў падарункі, заўсёды памятаў пра нас. Мяне найчасцей за іншых дзяцей вазіў у Маскву. І за гэта я ўдзячная. Паказваў там розныя музеі, Крэмль. У Трэццякоўскай галерэі шмат разоў з ім была, вельмі палюбіла. Усё, што закладаецца ў дзяцінстве, не прападае. Усё пайшло ў справу…

3. «Бачыла, што бацьку хочацца верыць у Бога, а ён не можа…»

— Таццяна Іванаўна, спачатку Іван Шамякін атрымаў Сталінскую прэмію, потым стаў народным пісьменнікам Беларусі, прыйшла слава…

— Так. Слава каласальная. Ужо ў 50—60-я гады, асабліва пасля рамана «Сэрца на далоні», які меў фантастычныя тыражы. І да нас прыходзілі проста мяхі лістоў. Тады тэлевізар мала ў каго быў, людзі чыталі кнігі. І вельмі актыўна.

Мая сястра Алеся Іванаўна час ад часу разбірае архівы бацькі з лістамі ад чытачоў і друкуе іх.

— Выйшаў некалькі гадоў таму цудоўны фільм паводле рамана вашага бацькі «Глыбокая плынь»…

— Я была кансультантам перакладу на беларускую мову гэтай кінастужкі. Рэжысёр фільма Маргарыта Касымава — не беларуска, тым не менш яна ўлавіла дух бацькавых твораў. Я лічу, што фільм атрымаўся, і шкада, што яго рэдка дэманструюць.

— Ці прыходзілі да знакамітага чалавека Івана Шамякіна людзі з просьбамі?

— Ішла актыўная перапіска з чытачамі. А людзей прыходзіла шмат! Цяжка сёння ўявіць. Супрацоўнікі Саюза пісьменнікаў пастаянна раздражняліся, таму што да Шамякіна ішлі і ішлі ў кабінет наведвальнікі. Справа ў тым, што ён восем гадоў быў старшынёй Вярхоўнага Савета — была тады такая пасада. У яго распараджэнні знаходзіўся нейкі фінансавы фонд, і я памятаю, што інвалідам, ветэранам, увогуле няшчасным людзям, якія прыходзілі не толькі да яго на працу, але і ў нашу кватэру, абавязкова дапамагаў. А калі не мог выдзеліць грошы з фонду, даваў свае ўласныя. Мае бацькі лічылі так: калі ім шмат дадзена — талент, слава, папулярнасць, добрая сям’я, то яны павінны як мага больш аддаваць людзям. Гэта было іх, калі хочаце, жыццёвае крэда.

— Таццяна Іванаўна, а хадакі аб чым часцей за ўсё прасілі? Асабліва вяскоўцы?

— Часцей прасілі кватэры. Бацька ганарыўся тым, што за 26 гадоў працы ў Саюзе пісьменнікаў ён «выбіў» кватэры і самім пісьменнікам, і нават часта іх дзецям. Называў лічбу дзвесце! Сёння немагчыма ўявіць, бо кватэры ж — бясплатныя. Яму не вельмі проста было хадзіць да чыноўнікаў, але яго настолькі паважалі ў рэспубліцы, што не маглі адмовіць, таму паходы аказваліся эфектыўнымі.

Людзі з вёсак да яго часта прыяз- джалі. Іх турбавалі самыя розныя справы. Бацька ім і лекі розныя даставаў. Аднойчы аднаму настаўніку, у якога было дрэнна з вачыма, ён аж з Германіі, невядома як, можа, нават праз ваенных, дамогся нейкіх спецыяльных акуляраў.

Бацька сябраваў з леснікамі. Ён нярэдка прасіў выпісаць дровы ці лес на хату якому-небудзь вяскоўцу. Калі мы адпачывалі ў Церусе, людзі прыходзілі да яго з падобнымі просьбамі. У 50—60-я гады людзі жылі вельмі бедна, таму просьбы былі самыя розныя. І ніколі мае бацькі не адмаўлялі, з усіх сіл імкнуліся дапамагчы.

— Дарэчы, ці ўспамінаў Іван Шамякін гады, калі настаўнічаў у вёсцы?

— Той час ён вельмі добра апісаў у аповесці «Мост», якая ўвайшла ў пенталогію «Трывожнае шчасце». Ён, дарэчы, заставаўся пасля Перамогі яшчэ даволі доўга, каля года, у Германіі. Прыйшоў з вайны ў 1946 годзе. Натуральна, там набраўся нямецкіх слоў, і яго тут жа паставілі выкладаць у вясковай школе нямецкую мову і гісторыю. І зрабілі сакратаром партыйнай арганізацыі. Ён распавядаў, што дзеці не хацелі вывучаць нямецкую мову. Яму прыходзілася іх угаворваць. Тады ж, як стаў настаўнікам, паступіў у Гомельскі педагагічны інстытут. На завочнае аддзяленне. І ў гэтай установе яго лічаць сваім студэнтам, хоць яе ён не скончыў. Таму што наша сям’я пераехала ў Мінск, дзе бацька паступіў у Вышэйшую партыйную школу, будынак якой ўзводзілі яшчэ да вайны. А цяпер тут — адзін з карпусоў БДУ.

— А ці ўспамінаў Іван Шамякін дома вайну?

— Вядома. Увесь час. І да яго часта прыязджалі аднапалчане. Пасля нават наведваліся і іх дзеці. Асабліва з адным армянінам бацька сустракаўся часта. Моцна сябраваў з аднапалчанінам-масквічом Віктарам Вольскім, Героем Савецкага Саюза, які стаў акадэмікам, дырэктарам Усесаюзнага навукова-даследчага інстытута Лацінскай Амерыкі. Між іншым, ён асабіста сябраваў з прэзідэнтамі Мексікі, іншых краін, сустракаўся з Фідэлем Кастра.

У мяне засталіся падарункі Віктара Вольскага: арыгінальнае ўпрыгожанне з Чылі, розныя керамічныя фігуркі. А ад бацькі ў мяне ўспамін — кнігі з яго аўтографамі, нешта з посуду, некалькі карцін.

— Таццяна Іванаўна, у вашага бацькі было ўсё, але, мабыць, ён аб нечым марыў?

— Ён марыў, каб дзеці выйшлі ў людзі, працягвалі закладзеныя ім традыцыі, таксама сталі пісьменнікамі. Яшчэ пры ім мая дачка Марыя стала пісаць і друкавацца. У яе атрымліваліся нейкія містычныя вершы, фантастыка. Ён пастаянна яе ўгаворваў пісаць рэчы рэалістычныя, бо сам аддаваў перавагу рэалізму. Але ў яе атрымоўвалася зусім іншае.

— Ганарыўся бацька, што вы сталі прафесарам?

— Вельмі. І тым ганарыўся, што мая малодшая сястра — кандыдат навук.

— Ці любіла ваша сям’я ў тэатры хадзіць, кінастужкі глядзець?

— Пастаянна. Яму ж прыходзілася ў тэатрах бываць і па рабоце. Сам пісаў п’есы. Бацькі ледзь не кожны тыдзень наведвалі тэатры. У іх склаліся самыя цесныя і блізкія адносіны з акцёрскім асяроддзем. Вельмі многіх я ведала артыстаў і рэжысёраў, якія прыходзілі да нас і ў гарадскую кватэру, і на лецішча. Бацька сябраваў з Глебавым, Рахленка, Ржэцкай, Макаравай, Жыновічам, Туравым, Яроменкам. Плённае творчае супрацоўніцтва аказалася з Міхаілам Пташуком, які паставіў паводле рамана бацькі выдатны фільм — «Вазьму твой боль», з выключна таленавітым Уладзімірам Гасцюхіным у галоўнай ролі. Шамякін вельмі любіў народную артыстку Марыю Захарэвіч. І яна яго. І сёння яна заўсёды адгукаецца на мае просьбы, чытае са сцэны, на розных сустрэчах урыўкі з твораў Івана Шамякіна.

— Цікава, а якую ежу любіў бацька?

— У нас быў адзін з самых гасцінных дамоў пісьменнікаў. Асабліва да нараджэння маёй малод- шай сястры Алесі. Ледзьве не кожны дзень да нас прыходзілі госці, бо тады будынак Саюза пісьменнікаў Беларусі знаходзіўся праз дарогу ад нашага дома. І паколькі гэта было побач, дык усе пасля работы і завальваліся да нас. І маці — падае, прыбірае, падае, прыбірае. Гатуе пастаянна. Гэта ўспрымалася нармальна. Дарэчы, на стале ніякіх асаблівых прысмакаў не было. Я памятаю, што бацька з Янкам Брылём ездзілі на Каляды ў Ракаў і куплялі парасят. Мы жылі з Брылямі па суседству: мы — на чацвёртым, а яны на пятым паверсе. І на Каляды была традыцыя ў пісьменнікаў — абавязкова смажанае парася на стале. Акрамя таго, у маёй маці была любімая страва — грыбная ікра. Яе яна рабіла вельмі смачную: перакручвала белыя грыбы, дабаўляла лімонны сок, алей і г.д. Гэту страву нахвальвалі ўсе госці. У іншых кулінарак так, як у маці, не атрымоўвалася. І мы самі збіралі грыбы, сушылі на гэтую ікру.

Яшчэ дома часта рабілі вінегрэт. На стол ставілі бульбу, заўсёды клалі капусту, мочаныя яблыкі. Гэта ўсё мая маці ўмела. І добра рабіла. Я так ужо не ўмею. Ежа была, як і ва ўсіх простых людзей.

— Яшчэ такое пытанне: а ці былі ў Івана Шамякіна нейкія дрэнныя звычкі?

— Ён ніколі не паліў. Выпіваў, вядома, з сябрамі, але, па-першае, хапала грошай на вельмі добрае пітво. Гэта — заўсёды каньяк вышэйшай маркі, выдатнае віно. І, галоўнае, ён заўсёды ведаў меру і ніколі не перабіраў. У гэтым плане — проста малайчына. Ні карты, ні даміно ў нас не практыкаваліся. Маці была рашуча супраць. І я не ўмею гуляць у карты.

— Ці гаварылі ў вашай сям’і пра праваслаўе, ці гэта тэма была закрытая?

— Старэйшая сястра ў мяне — Ліна Іванаўна — хрышчоная. Астатніх нас не пахрысцілі. Мы з мужам пахрысціліся ўжо сталымі людзьмі, Алеся — таксама. Крыжыкаў бацькі не насілі, але мая маці верыла ў Бога, у Анёла. І асабліва яе сёстры. Яны мяне вучылі класці крыжык на падушку перад тым, як легчы спаць. І пра Бога расказвалі. У стрыечных сясцёр маёй маці былі надзвычай багатыя абразы і ў вялікай колькасці. А дзед маёй маці быў глыбока рэлігійны чалавек: кожнае лета хадзіў паломнікам у Кіеў, у Лаўру. Усе родзічы спявалі ў царкве. У маці ў радаводзе аказаліся і стараверскія карані. Таму яна трымалася вельмі сціпла, нават аскетычна. Алкаголь не ўжывала, не танцавала ніколі. Прытым, што ў яе была вельмі прыгожая пастава. Стараверства як быццам адышло, на дварэ зусім іншая эпоха, а тым не менш у ёй яно заставалася.

Бацька ж з салідарнасці з маці не танцаваў. Ва ўсялякім разе, я ніколі не бачыла.

А да ікон ён ставіўся абсалютна нармальна. Мяне цётка вучыць крыж класці і папярэджвае: «Толькі бацьку свайму не кажы!» А ён пра гэта цудоўна ведаў, і ставіўся нармальна, пасміхаўся.

Пасля, у 80—90-я гады, асабліва пасля смерці сына і жонкі, я яму пастаянна пра духоўныя рэчы гаварыла, і бачыла, што яму хочацца верыць у Бога, а ён не можа… Настолькі ўкаранілася атэістычнае савецкае выхаванне. Ён прызвычаіўся ўсё аналізаваць, разглядаць з розных бакоў, дыялектычна. Я яму і так, і так выкладаю хрысціянскае вучэнне, даказваю: «Вера ж — яна не рацыянальная. Трэба проста верыць. І ўсё». А ён не мог. Усё праз галаву прапускаў.

— Таццяна Іванаўна, дзякуй за вельмі цікавую размову!

— Дзякуй вам за ўвагу да Шамякіна.

Гутарыла Вера ГНІЛАЗУБ, «БН»

Фота аўтара і з архіва Івана ШАМЯКІНА