У Жыровіцкім манастыры жывуць тыя, хто хоча быць бліжэй да ісціны

Хто яны, тыя людзі “не ад гэтага свету”? Што прымушае чалавека жыць за манастырскімі сценамі? Што прыводзіць іх туды: жаданне служыць Богу, хвароба, няшчаснае каханне, безвыходнасць ці проста расчараванасць свецкім жыццём. Гэтыя ды іншыя пытанні я задавала сабе, калі неяк у чарговы раз пачула словы ад чалавека, якога, здавалася, добра ведаю: “Сыходжу ў манастыр”.

Мае ўяўленні пра манастырскае жыццё, як і ў многіх іншых, фарміраваліся пад уплывам ад прагледжаных кінафільмаў, прачытаных  кніг. Да паездкі ў Жыровічы людзей, якія сышлі ў манастыр, я падзяляла на дзве катэгорыі. Першая — пажылыя, адзінокія, хворыя людзі, якія вырашылі прайсці рэпетыцыю шляху… у Вечнасць, скажам так. Другія — рамантыкі, інтраверты, вельмі крыўдлівыя ці занадта пагружаныя ў сябе:  іх называю людзьмі “не ад гэтага свету”. І таму на тэрыторыі манастыра я не толькі любавалася ўрачыстай дагледжанасцю храмаў, фарбамі абразоў ды прыгажосцю прасветленых лікаў. Цікавілася гісторыяй абіцелі ды як там сустракаюць розных людзей — пра тое быў тэкст у папярэднім нумары газеты. А яшчэ — узіралася, услухоўвалася і спрабавала гаварыць з тымі, хто трапляўся на шляху.

Такім чынам, хто ж яны, сённяшнія наведнікі ды насельнікі Жыровіцкага манастыра?

Паломнікі ці проста турысты?

Іх няцяжка адрозніць, хоць вонкава і падобныя. Але адчуваеш: адны, як і я, прыехалі з цікаўнасці або каб спазнаць нешта новае. Гэта — турысты. Ім цікава ўсё, але патроху. Часам яны шчыра захапляюцца, а часам бываюць абсалютна расслабленыя і нават рассеяныя. Іншыя наадварот: добра ведаюць, куды і навошта прыехалі. Іх маршрут загадзя быў акрэслены лініяй веры. Для іх зусім непрыкметная для звычайнага турыста рэч — каменьчык, кветка, паварот дарогі, ды нават і тое, што  раптам выглянула сонейка з-за хмар — ужо мае пэўны сэнс. Гэта паломнікі. Некаторыя з іх там застаюцца на некалькі дзён.

Семінарысты

Іх часта сустрэнеш, бо на тэрыторыі манастыра размешчана Мінская духоўная семінарыя. Добрыя, прыгожыя хлопцы ў чорных строгіх форменных касцюмах не могуць не прыцягнуць да сябе ўвагу, асабліва маладзенькіх турыстак. Яно і зразумела: жаніхі зайздросныя — не п’юць, не кураць, не распуснікі... І мужы з іх, пэўна, атрымліваюцца надзейныя. У іх пробныя варыянты накшталт “пажыву-пабачу, калі спадабаецца, то пажэнімся” не практыкуюцца. Ды ў маладых турыстак шанцаў пазнаёміцца з будучым святаром няшмат, бо ў манастыры поўна паненак, якім таксама трэба неяк уладкоўваць жыццё. Там ёсць Рэгентская школа (пеўчыя) ды іканапісная майстэрня, дзе ў асноўным набожныя вучаніцы. Дарэчы, семінарысты — гэта не манахі. Многія з іх хочуць да канца навучання ажаніцца, быць пасвечанымі ў святары і атрымаць прыход. Ды не ва ўсіх, кажуць, усё так гладка атрымліваецца.

Пагутарыць з семінарыстамі можна пад час экскурсій па манастыры. Яны з задавальненнем раскажуць шмат цікавага не толькі пра гісторыю абіцелі, але і пра сучаснае жыццё ў семінарыі. Як распавялі нам семінарысты-экскурсаводы, выпадковых  юнакоў там няма. Усе яны з сем’яў вернікаў, таму з дзяцінства наведвалі храм, спавядаліся, прычашчаліся, чыталі шмат духоўнай літаратуры. І паступаюць у семінарыю па перакананнях. Конкурс туды не назавеш вялікім, але адбор вельмі сур’ёзны. Будучы семінарыст павінен мець атэстат аб сярэдняй адукацыі, накіраванне ад мясцовага прыходу і “гарантыйнае пісьмо” ад Мітрапаліта. Малады чалавек праходзіць некалькі гутарак з выкладчыкамі, і толькі пасля таго вырашаецца пытанне пра залічэнне яго ў семінарыю. Па сваім укладзе яна падобная да ўніверсітэта, жыццё семінарыста — да жыцця студэнта ў інтэрнаце. Але ёсць вельмі строгія правілы: дакладна па гадзінах трэба ўставаць, класціся спаць, працаваць, трапезнічаць і ўдзельнічаць у набажэнствах. Скажу па шчырасці: мне падалося, што жыццё семінарыста — не цукар, і наўрад ці чалавек, не гатовы да такой дысцыпліны, працоўнага паслушэнства можа туды трапіць. А тым больш прайсці навучанне.

Манахі

Гэта якраз тыя людзі, якія і ёсць сарцавіна манастыроў. Менавіта з імі і хацелася пагаварыць, задаць пытанні, што мяне хвалявалі. Адзін з насельнікаў Свята-Успенскага Жыровіцкага манастыра — айцец Іаан. У свеце гэта быў Алег Андрэевіч Бембель, літаратурны псеўданім —  Зьніч. Ён з сям’і вядомых скульптараў, народнага мастака БССР Андрэя Бембеля і Вольгі Дзядок. Скончыў дзяржкансерваторыю па класе фартэпіяна, аспірантуру акадэмічнага Інстытута філософіі і права па спецыяльнасці “гісторыя філасофіі”. Выкладаў, быў навуковым супрацоўнікам Навукова-асветніцкага цэнтра імя Францыска Скарыны. Аўтар шэрагу кніг. Увогуле, вялікі інтэлектуал, можна сказаць, паспяховы чалавек.

Зрэшты, канфлікт з тагачаснымі ўладамі ў яго, пэўна ж, быў: на глебе змагання за беларускую мову. Прынамсі, у кнізе Адама Мальдзіса “Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча” ёсць такое апісанне з 1980 года: пісьменнік “выцягнуў з-пад стуса рукапісаў сваю сваеасаблівую рэцэнзію на выказванні аб сітуацыі з беларускай мовай, сабраныя філосафам Алегам Бембелем”. Пры тым Караткевіч зачытвае ўрыўкі з рэцэнзіі ды самі некаторыя яркія выказванні і гаворыць: “Вось бачыш, і адзін чалавек многа можа... Кожны павінен з годнасцю несці свой крыж  ... Вядома, ніхто цяпер усяго гэтага не надрукуе. Ды і сырое, сумбурна зроблена — рэдагаваць трэба. А так — карысную работу зрабіў хлопец...”

І вось адбыўся ў жыцці філосафа, паэта, нацыянальна свядомага чалавека круты паварот: у 57 гадоў ён становіцца паслушнікам Свята-Успенскага Жыровіцкага манастыра. З часам стаў інакам Мікалаем,  з 7 красавіка 2014-га ён — манах Іаан.

— Айцец Іаан, вы нарадзіліся ў паспяховай сям’і, напэўна, не ведалі слова дэфіцыт, атрымалі добрую адукацыю, у вас была сям’я — жонка, дачка. Што падштурхнула вас да перамен? Што прымусіла чалавека таварыскага, дзейнага, свецкага сысці ад родных, сяброў “за сцяну”? Расчараванне, безвыходнасць, неразуменне, крыўда ці нешта яшчэ?

— Вы глыбока памыляецеся. У манастыр не сыходзяць ад жыццёвых нягод. Бо якія б яны ні былі, манастырскае жыццё значна цяжэйшае і патрабуе вельмі вялікіх абмежаванняў, “лишений”. Таму і немагчыма сысці ў манастыр, папярэдне не зразумеўшы, для чаго патрэбна манаскае жыццё, не палюбіўшы яго ўсім сэрцам, не палюбіўшы Бога, якому манах прыносіць сябе ў ахвяру.

— Але ж вы раслі у сям’і камуніста і, напэўна, не былі ахрышчаныя. Як прыйшлі да веры?

— А гэта ўжо заслуга маёй цётачкі — Анастасіі Анатолеўны Дзядок, роднай сястры маці. Яна стала для мяне той жывой нітачкай, якая звязала мяне з духоўнасцю. На пачатку 20-х яна паступіла ў Піцерскі інстытут імя Лесгафта і адразу ўступіла ў рэлігійна-філасофскі гурток, якім кіраваў вядомы прафесар Аляксандр Аляксандравіч Майер. Праз некалькі гадоў гурток закрылі, прафесара адправілі на Салаўкі, адкуль ён і не вярнуўся, а студэнтаў — у Архангельскую вобласць, адкуль некаторым, у тым ліку і маёй цётцы, удалося вярнуцца. Напярэдадні вайны яна пераехала ў Мінск і пачала выкладаць тэорыю фізічнага выхавання ў Мінскім інстытуце фізкультуры. Прытым яна хадзіла ў царкву і была пастаяннай падпісчыцай Часопіса Маскоўскай Патрыярхіі. Самыя цікавыя матэрыялы давала і мне пачытаць.
Што да майго бацькі, то і ён выхадзец з рэлігійнай, праваслаўнай сям’і. Хадзіў малым у царкву і нават спяваў у царкоўным хоры на клірасе. У зусім юныя гады ад веры адышоў, скончыў Ленінградскую акадэмію мастацтваў, стаў вядомым скульптарам, грамадскім дзеячам. Вось я і не быў ахрышчаны. А пахрысцілі мяне таемна ў 42 гады на кватэры святара, калі я ўжо быў членам партыі.

— Ды ўсё ж далёка не ўсе вернікі сыходзяць у манастыры... Што ў вас такога адбылося?

— У 80-х гадах я напісаў кнігу “Роднае слова і маральна-эстэтычны прагрэс”. Яна была прысвечана моўнай сітуацыі ў БССР і рэальнаму становішчу беларускай мовы ў СССР. Спачатку я хацеў выдаць яе цалкам афіцыйна, але калі стала ясна, што гэта немагчыма, то пры дапамозе свайго сябра, які жыве ў Польшчы, атрымалася перадаць машынапісны тэкст у Лондан. І ў 1985-м гэтая кніга была выдадзена Таварыствам беларусаў Вялікабрытаніі. Вядома, гэта ўсё не засталося па-за ўвагай органаў дзяржбяспекі. Пачаліся рэпрэсіі, мяне выключылі з партыі, звольнілі з Інстытута філасофіі і права, і аддзел, у якім я тады працаваў, быў цалкам расфармаваны. Так я стаў іншадумцам, вераадступнікам... Але ўсё роўна працягваў публікаваць свае вершы і артыкулы ў самвыдаце — пад псеўданімам Зьніч (Свечка). (Зьнічам, дарэчы, называўся і свяшчэнны агонь, які ўвесь час гарэў на язычніцкіх капішчах нашых продкаў. — Рэд.) Гэта былі мае разважанні над лёсам Беларусі і яе народа. У сярэдзіне 90-х я паехаў у Жыровічы. Наведванне комплексу і зносіны са старцамі манастыра прывялі мяне да думкі прыняць пострыг. Так у 1996 годзе я стаў паслушнікам.

— Мяркуючы па вашым аповедзе, вы — натура бунтоўная. Прыйшлі ў манастыр па падтрымку? Хацелі знайсці тут “мадэль ідэальнага жыцця”?

— Ідэалізаваць манастыры нельга, бо тут вельмі цяжка. Сюды прыходзяць людзі з рознымі характарамі, адукацыяй і звычкамі. Кожны прыўносіць нешта сваё, часам зусім чужое манаскаму ўкладу. І манастыр такіх перавыхоўвае. З тым далёка не ўсе спраўляюцца. Манастыр — гэта духоўная лякарня. Трапляючы сюды, чалавек трапляе ў іншы свет, іншымі вачыма пачынае глядзець на ўсё, што адбываецца з ім і на сваё жыццё.

— Што ўяўляюць з сябе манахі па ўзроставым, адукацыйным, прафесійным складзе?

— Людзі розныя. Жадаючых застацца ў манастыры шмат. Але рэдка хто затрымліваецца: не ўсе адужваюць выпрабавальны тэрмін. Гэта вельмі цяжка. Бо манастыр — гэта не толькі адзінота і прыгожыя набажэнствы. Галоўнае ў манастыры — пакора і паслухмянасць. Мы не можам сказаць “не” або “не хачу”. Чалавек, які жадае застацца ў манастыры, у першую чаргу павінен сябе пераламаць. У тым і ёсць сэнс манаскага служэння. Без гэтых цнотаў, “добродетелей” — пакоры, цярпення, паслушэнства — нічога немагчыма дасягнуць.

Я ўважліва слухала айца Іаана, цікавага суразмоўцу, неардынарнага чалавека. Ён  спалучае ў сабе цэлае сузор’е якасцяў, якія вылучаюць яго сярод іншых. Тады і падумала: манаства — гэта ўсё ж доля абраных. Такі духоўны подзвіг здзейсніць далёка не кожны. Пэўна, не пад сілу гэта і тым, хто не змог знайсці сваё месца ў свецкім жыцці. Бо схавацца ж ад самога сябе і за манастырскімі сценамі не ўдасца. Вядома, адтуль нікога не праганяюць. Але калі ты так і не зразумеў, навошта ідзеш у манастыр, то сам яго вельмі хутка пакінеш.