У Цэнтры даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі з усёй краіны збіраліся навукоўцы, службоўцы, неабыякавыя да лёсу нацыянальнай тапаніміі. Абмяркоўвалі змены і дапаўненні ў Закон 2010 года “Аб найменнях геаграфічных аб’ектаў”, ды размова выйшла за межы адной праблемы. Старшыня камісіі, кандыдат філалагічных навук Ігар Капылоў расказаў, што тапанімічная сістэма Беларусі — гэта спадчына ад БССР, а ў ёй былі шматварыянтнасць назваў, пісьмовы разнабой. У назвах адбілася ўся айчынная гісторыя. Як вядома, з 1696 года беларускія спрадвечныя назвы пачалі запісвацца “графічнымі сродкамі польскай мовы”: сейм Рэчы Паспалітай прызнаў, што іх пісаць трэба не па-руску (наша мова так называлася), а па-польску. Тады многія спрадвечна беларускія тапонімы трапілі на карты, у іншыя пісьмовыя крыніцы ў паланізаванай форме: Вулька, Брэст, Гродна, Навагрудак...“Не лепшыя ўмовы для нашай нацыянальнай тапаніміі былі і ў Расійскай імперыі, у якую ўвайшлі нашы землі пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай,” — удакладніў спадар Ігар, ілюструючы выснову прыкладамі. Пра дакладную перадачу назваў на рускую мову аніхто ж не клапаціўся: з’явіліся Ивановичи замест Іванічы, Пушкино (было Пукшына), Барбарово (Барбароў), Черёмушки (Чарэмушнікі), Бабёнка (Бабенка), Миоры (Мёры), Лиозно (Лёзна). Пералік можна доўжыць.
У савецкі час увесь корпус беларускіх тапонімаў быў пераведзены на рускую мову, ды практычна не існавала поўных афіцыйных рускамоўных спісаў назваў населеных пунктаў. Руская форма служыла зыходнай, калі патрэбна было перадаць назвы па-беларуску. Націскаў у спісах не было — ішоў разнабой пры напісанні тапонімаў. Скажам, Доманово пісалі: Даманава і Даманова, райцэнтр Каменец — Каменец і Камянец. Множыліся варыянты, траплялі далёкія ад арыгіналу назвы на карты, у атласы, падручнікі, пашпарты ды іншыя дакументы. “Лексічная каша” атрымлівалася, калі рускамоўныя наватворы перадавалася шляхам прамога перакладу на беларускую мову. Узнікла такая з’ява як двухназоўе: Двигатель — Рухавік, Красный Пахарь — Чырвоны Араты, Октябрь — Кастрычнік ды іншыя. Тапонімы перасталі выконваць асноўную функцыю: служыць адназначным арыенцірам на мясцовасці. Вуліца Железнодорожная перакладаецца: Чыгуначная. Дзве розныя назвы! Выпадкаў падобных з вуліцамі шмат: Обойная — Шпалерная, Радужная — Вясёлкавая, Торговая — Гандлёвая ды іншыя.
На пасяджэнні гаварылася: да тапонімаў нельга падыходзіць як да звычайных слоў. Сэнс іх схаваны глыбока. Многія словы выйшлі з ужытку ці жывуць у іншых значэннях. Шмат бяды нарабілі і мясцовыя начальнікі, пераробліваючы “на свой капыл” мясцовыя назвы, не ўнікаючы ў іх сутнасць. Таму з 1991-га, калі Беларусь стала незалежнай, Рэспубліканская тапанімічная камісія пры НАН Беларусі сумесна з Дзяржкамітэтам па маёмасці займаецца стандартызацыяй уласных геаграфічных назваў. Што важна: праграма распрацавана з улікам беларуска-рускага дзяржаўнага двухмоўя і ў адпаведнасці з міжнароднымі патрабаваннямі, сфармуляванымі Групай экспертаў ААН па стандартызацыі геаграфічных назваў — спецыялісты з Беларусі ўваходзяць у яе склад. З удзелам грамадскасці ствараліся інструкцыі, кодэксы, праспекты.
На пасяджэнні прапанавана стварыць Нацыянальны інстытут слова: спецыялісты яго змогуць кампетэнтна вырашаць моўныя спрэчкі, у тым ліку і з перакладам тапонімаў, даваць рэкамендацыі тым, хто працуе са словам, ухіляць непісьменнасць, неахайнасць і безгустоўнасць на моўнай ніве, у інфапрасторы нацыі. Прапаноўвалася назвам самабытным надаваць статус нацыянальных гістарычна-культурных каштоўнасцяў ці нематэрыяльна-культурнай спадчыны і ставіцца да іх як да помнікаў. Моваведы пры ўсёй павазе да абедзвюх дзяржаўных моў лічаць важным прыярытэт аддаваць нацыянальнай тапаніміі на нацыянальнай (беларускай) мове як нацыянальна-культурнай каштоўнасці. Увогуле нацыянальныя назвы — гэта важны аспект дзяржбяспекі. Як вядома, у свой час палякі памянялі беларускія назвы на польскія: Гайнаўку на Гайнуўку ды іншыя. Тое ж адбылося з беларускай Вільняй: горад пераназвалі Вільнюсам...
Рыгор Арэшка
На здымку:
У цэнтры Мінска ўказальнікі зроблены па-беларуску
