Omie¶cie dzieciсstwa moїna mуwiж bez koсca. I kaїdy bкdzie miaі racjк, je¶li opowie o swojej niepowtarzalnej przeszіo¶ci. Nie da siк zakwestionowaж wyі±cznie dokumentуw archiwalnych i zabytkуw.. Sіowem tego, co nazywa siк histori±. Dzisiaj takie ¶ci¶le historyczne opowiadanie o mie¶cie Lida uzupeіni kolekcjк rubryki “W poszukiwaniu straconego”. Miasto to powstaіo w tym samym roku, co Wilno.
W roku 1323 Wielki Ksi±їe Litewski, Ruski i Їemojcki Giedymin w¶rуd nadniemeсskich lasуw i bіot, na sіowiaсsko-baіtyckim pograniczu zarz±dziі wznie¶ж murowan± twierdzк. Budowa twierdzy, ktуra, nawiasem mуwi±c, powstaіa jako jedna z pierwszych na terenie WKL, ukoсczona zostaіa w ci±gu 5 lat. Obok olbrzymiej kamiennej budowli na miкdzyrzecu — miкdzy zabіoconymi dolinami Kamerki i Lidejki — powstaіo miasto. Swoj± piкkn± nazwк miasto otrzymaіo od baіtyckiego sіowa “lida” — le¶na porкba, przesieka. Lida nad Lidejk± — Przesieka nad Rzek± Szczupacz±.
Lida zostaіa umieszczona na pіaskiej powierzchni bez їadnego pogуrza i przeїyіa przez stulecia z niezmiennym statusem — byіa centrum terenu o ¶cisіych granicach geograficznych: powiatu (od roku 1566), ujazdu, rejonu. Dziwne, ale miasto nigdy nie miaіo znaczenia wojewуdzkiego (gubernialnego), jak to siк zdarzaіo Nowogrуdkowi i Sіonimowi, zawsze pozostaj±c drugie w ramach jednostki administracyjnej, do ktуrej je wі±czano — wojewуdztwa Wileсskiego, guberni Grodzieсskiej lub obwodu Baranawickiego.
Razem z tym Lida nigdy nie byіa miasteczkiem, nawet za czasуw, kiedy mieszkaіo w niej 770 mieszkaсcуw, w roku 1817, zawsze zachowuj±c swoje szczegуlne poіoїenie, ktуre wyrуїniaіo j± w¶rуd zapadіych prowincjonalnych miasteczek.
Najlepsze lata Lidy przypadіy na XIV-XVI stulecia. Wtedy miasto byіo wielkoksi±їкce, naleїaіo do pierwszej pi±tki miast WKL, byіo centrum chor±їostwa. Gospodarzami Lidy byli Wielcy ksi±їкta Giedymin, Kiejstut, Olgierd, Jagieііo i Witow oraz Ksi±їe Koribut. Od ¶cian zamka pospolite ruszenie odchodziіo na zwyciкsk± walkк pod Kleckiem, na bitwк pod Grunwaldem za¶ — Lidska chor±giew. Nad brzegiem rzeki Lidejki, w miejscowo¶ci, ktуr± w ci±gu nastкpnych piкciu stuleci nazywano Tochtamymaszew Dwуr, przez dwa lata mieszkaі okrutny chan Zіotej Ordy Tochtamysz, ktуry dokonaі Tochtamyszowego napadu na Moskwк. Lidzkimi starostami byli Acz-Girej — zaіoїyciel chanstwa Krymskiego oraz Jurij Ilinicz — ktуry zbudowaі Mirski zamek. W dniu 17 wrze¶nia 1590 r. Lida uzyskaіa prawo Magdeburskie oraz godіo.
Moїna powiedzieж, їe Lida byіa swojego rodzaju hotelem przy drodze: moїna tu byіo wypocz±ж, co¶ zje¶ж, przenocowaж i jechaж dalej — do Wilna, Grodna, Krakowa, Warszawy, Moskwy, Sankt-Petersburga. Bywali tutaj wielcy ksi±їкta litewscy oraz krуlowie Rzeczy Pospolitej, imperatorzy rosyjscy Paweі I, Aleksander I, Mikoіaj II, komendant Rzeczy Pospolitej Jуzef Piіsudski, rewolucjoni¶ci Dzierїyсski, Trocki, Marchlewski oraz liczni sіynni podrуїnicy.
Od drugiej poіowy XIX wieku w Lidzie intensywnie rozwijaі siк przemysі, do czego przyczyniіo siк zbudowanie kolei Wilno — Јuniniec (1884 r.). Miasto zaczкіo zajmowaж wiкcej przestrzeni, wzrosіa rуwnieї ilo¶ж mieszkaсcуw.
Wiкksza czк¶ж lidzkich zakіadуw, ktуre powstaіy na koсcu XIX — pocz±tku XX stuleci, zaіoїyli Їydzi — browary (Pupko, Papirmeister), zakіady tytoniowe (Wileсczyk, Rubinowicz), huta (Szapiro), zakіad nabojуw (Szlemowicz), drukarnia (Zeldowicz). Mieszkaсcy Lidy zaіoїyli dziesi±tki zakіadуw i fabryk, otworzyli setki przedsiкbiorstw handlowych i lokali: sklepy, restauracje, kawiarnie, knajpy, hotele, warsztaty. W Lidzie urodziі siк Prezes Rosyjskiej Akademii Nauk z zakresu historii sztuki Piotr Semionowicz Kogan, akademik Arkadiusz Migdaі, kompozytor Konstanty Gуrski, pisarz, poeta i tіumacz Szmuel Lejba Gordon, profesorowie amerykaсskich uniwersytetуw Stepan Warszawski oraz Harry Polak. Historia miasta zawiera rуwnieї tragiczne daty — w nocy 7 paјdziernika 1891 roku wybuchі poїar: spalona zostaіa prawie caіa centralna czк¶ж miasta — okoіo 400 domуw mieszkalnych oraz okoіo 600 budynkуw gospodarczych, w tym ratusz. Poїar ten caіkowicie zniszczyі mieszkaln± zabudowк. W caіym Pуіnocno-Zachodnim kraju zbierano ¶rodki, aby pomуc poszkodowanym. Dziкki temu w ci±gu pierwszego dziesiкciolecia XX stulecia centralna czк¶ж miasta zostaіa zabudowana piкknymi budynkami jednopiкtrowymi ze zdobionymi obfitymi ornamentami fasadami.
Paradoks: w XX wieku w Lidzie 9 razy zmieniaіa siк wіadza i jкzyk biurowo¶ci. Zmiany rozpoczкіy siк w roku 1915, kiedy miasto opanowaіy wojska kajzerowskie i skoсczyіy siк w roku 1991, kiedy Biaіoru¶ staіa siк niezaleїnym paсstwem.
Druga Wojna ¶wiatowa rуwnieї pozostawiіa swуj ¶lad. Podczas bombardowania 22 — 23 czerwca 1941 r. zniszczono Plac Rynkowy, Dwуr Szkolny, synagogк, apteki, sklepy, hotele, restauracje, budynki mieszkalne. Caіe ulicy legіy w gruzach... Wyzwolenie przyszіo w dniu 8 lipca 1944 r.
Teraz ku czci їoіnierzy, partyzantуw i konspiratorуw, ktуrzy zginкli w czasie Wielkiej Wojny Ojczyјnianej, postawiono pomniki, nasypano Kurhan Nie¶miertelno¶ci, wiele ulic nazwano imionami bohaterуw. W miejscach rozstrzelania wzniesione zostaіy kompleksy pami±tkowe.
W latach powojennych czк¶ж mieszkaсcуw miasta przeniosіa siк do Polski. A propos, razem z rodzicami opu¶ciіa Lidк przyszіa gwiazda filmowa, symbol piкkna Polski lat 70. Pola Raksa (zagraіa ona rolк ukochanej Janka w sіynnym seriale “Czterej pancerni i pies”).
Obecnie miasto liczy 290 ulic i 65 zauіkуw. Liczba ludno¶ci juї od 10 lat waha siк w granicach 100 tysiкcy mieszkaсcуw.
Po dawnych wiekach zachowaіy siк trzy wspaniaіe zabytki historyczne — zamek z XIV stulecia, barokowy Ko¶ciуі Krestowozdwiїenski z XVIII stulecia oraz klasyczna katedra ¦wiкto-Michajіowska — rotunda z XIX stulecia.
Przetrwaіy rуwnieї poszczegуlne ciekawe pod wzglкdem architektonicznym budynki w stylu rosyjskiego neoklasycyzmu i konstruktywizmu, katolicki i prawosіawny cmentarze z posiadaj±cymi warto¶ж artystyczn± grobami. Na ¶rodki, uzbierane przez mieszkaсcуw miasta, postawiono pomniki Adama Mickiewicza i Franciszka Skoryny. Na placu przy zamku planuje siк postawiж konny pomnik zaіoїyciela miasta — wielkiego ksiкcia Giedymina.
Ale historia miasta na tym siк nie koсczy…
Walery Sliwkin
widokуwki z kolekcji Wіadimira Lichodejewa
