Jak wiadomo istnieje mnуstwo przerуżnych nagrуd przyznawanych w rуżnych dziedzinach działalności. Ordery, medale, krzyże, statuetki, puchary i palmy. Zostały ufundowane przez rуżne narody świata dawno temu z rуżnych powodуw i miały rуżne formy wyrażenia. Podobno poprzednikami pucharуw Igrzysk Olimpijskich były te same puchary, z ktуrych reprezentanci bogatego stanu podczas zawodуw pili wino. A ponieważ nie mieli nic bardziej istotnego pod ręką, dawali w prezencie puchar szczegуlnie zasłużonym zawodnikom.Złota Palma Festiwalu Filmowego w Cannes prawdopodobnie pochodzi od palmy, ktуrej wizerunek widnieje na herbie Cannes. Kolejny przykład. W latach 1986 — 1987 najwyższy organ wykonawczy Unii Europejskiej — Komisja Europejska ufundowała nagrodę, uznaną przez Parlament Europejski i Radę Europy za najbardziej prestiżową nagrodę europejską za osiągnięcia w dziedzinie kulturalnej. Można ją porуwnać do nagrуd Festiwalu Filmowego w Cannes oraz Igrzysk Olimpijskich. Jej celem jest wsparcie rozwoju sztuki teatralnej, popularyzacja w Europie oraz rozszerzenie kontaktуw kulturalnych.
Za najbardziej prestiżową nagrodą w środowisku teatralnym uważana jest coroczna nagroda Laurence’a Oliviera. Została ufundowana w 1976 roku w Wielkiej Brytanii na cześć słynnego brytyjskiego aktora teatru i kina, reżysera filmowego i producenta, ktуry zagrał prawie wszystkich bohaterуw Shakespeare’a. Laureatom nagrody wręcza się popiersie Oliviera w roli krуla Henryka V. Nagroda jest odpowiednikiem amerykańskiej nagrody Tony Award, przyznawanej najlepszym aktorom za osiągnięcia na scenie teatru dramatycznego i opery oraz w zakresie musicalu i muzyki. Posiadaczem nagrody Laurence’a Oliviera jest między innymi ulubieniec białoruskich miłośnikуw teatru i kina rosyjski aktor Oleg Mienszykow. Wyrуżniono jego rolę rosyjskiego poety Sergieja Jesienina w sztuce Martina Shermana “When She Danced” wystawionej w londyńskim teatrze The Globe.
W Rosji jest dużo nagrуd w dziedzinie sztuki teatralnej. Najważniejsza z nich — Narodowa Nagroda Teatralna Rosji Złota Maska. Odznaka jest wykonana z prawdziwego złota, została ufundowana przez Związek Działaczy Teatralnych Rosji w 1994 roku. Istnieją nagrody przyznawane w poszczegуlnych miastach. W Sankt Petersburgu między innymi najważniejszą nagrodą jest Złota Rampa, w Moskwie natomiast Kryształowa Turandot.
Najważniejszą nagrodę Białoruskiego Związku Działaczy Teatralnych Kryształową Paulinkę ufundowano w 1992 roku. Pierwsza otrzymała ją legendarna aktorka Narodowego Akademickiego Teatru imienia Janki Kupały Stefania Staniuta. Obecnie na prestiżowej liście nazwisk laureatуw, co roku ogłaszanej podczas uroczystości, jest ponad 20 znanych osobowości. W marcu bieżącego roku nagrodę przyznano aktorce mińskiego Teatru Młodego Widza Wierze Kawalerowej. Mamy rуwnież nagrody, nie mające odpowiednikуw w świecie. Mam na myśli tytuły honorowe przyznawane wybitnym osobom w dziedzinie teatru, kina i muzyki — zasłużony artysta Białorusi oraz artysta narodowy Białorusi.
Na Białorusi kontynuowana jest radziecka tradycja przyznawania tytułуw. Przyznam się, że cieszy mnie ten fakt, iż mimo licznych krytykуw zasadności przyznawania tytułуw, najlepsi nadal je dostają.
Nie zaprzeczam, że dobre i potrzebne są nagrody i wyrуżnienia przyznawane za najlepszy spektakl, aktorom za najlepszą rolę, najlepszym reżyserom lub scenografom. Czyż wyrуżniony za rolę w konkretnym spektaklu aktor jest gorszy rok pуźniej? Tytuł artysty narodowego lub zasłużonego to stały image. To coś w rodzaju prestiżowego tytułu w towarzystwie. Poza tym stała kwota do wynagrodzenia, a nie jednokrotna wypłata.
Zaglądając do historii teatru, przypomnijmy pierwszego artystę narodowego na obszarze poradzieckim. Był nim słynny bas Fiodor Szalapin. W 1918 roku Rada Komisarzy Ludowych przyznała śpiewakowi ten tytuł za to, że swoim głosem urzekał wszystkich, kto trafiał na jego koncert, w gronie wdzięcznej publiczności była rуwnież rewolucyjna elita partyjna. Za czasуw Szalapina wprowadzone zostało pojęcie artysty narodowego. Tego, kogo uwielbiają wszyscy: zawodowcy i amatorzy. Oficjalnie tytuł “artysta narodowy ZSRR” wprowadzono na mocy rozporządzenia Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRR. Zostało uchwalone w styczniu 1937 roku. Tytuł przyznawano wybitnym działaczom sztuki narodуw ZSRR, ktуrzy szczegуlnie przyczynili się do rozwoju radzieckiego teatru, muzyki i kina. W rozporządzeniu o tytule napisano: “Tytuł honorowy artysty narodowego ZSRR przyznaje się na wniosek Ministerstwa Kultury ZSRR, Komitetu Państwowego ZSRR ds. Kinematografii, Komitetu Państwowego ZSRR ds. Telewizji i Radiofonii, zarządуw Związku Filmowcуw ZSRR, Związku Kompozytorуw ZSRR. Osobom wyrуżnionym tytułem honorowym wręcza się dyplom Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, odznaczenie i zaświadczenie. Odznaczenie nosi się po prawej stronie na piersi i w razie posiadania przez osoby wyrуżnione w/w tytułem orderуw ZSRR powinno być umieszczone nad nimi”.
Pierwszymi artystami, ktуrym przyznano tytuły artystуw narodowych ZSRR, zostali Konstanty Stanisławski, Władimir Niemirowicz-Danczenko, autorzy słynnej metody teatralnej, znanej w świecie jako metoda Stanisławskiego, a także rosyjscy aktorzy Wasilij Kaczałow, Iwan Moskwin i inni. Tradycje trwały przez ponad 50 lat. Ostatnimi artystami narodowymi ZSRR w grudniu 1991 roku zostali znani rosyjscy aktorzy teatru i kina Oleg Jankowski i Zofia Pilawska. Artysta narodowy ZSRR Genadiusz Owsiannikow, aktor Narodowego Akademickiego Teatru imienia Janki Kupały, rуwnież był w gronie ostatnich wyrуżnionych artystуw. Razem na ogromnym obszarze wielonarodowego Związku Radzieckiego tytuł otrzymało ponad 1000 osуb.
Przyznawano rуwnież tytuły artystуw narodowych kraju. Pierwszym artystą narodowym Białorusi w 1928 roku został Władysław Gołubok — aktor, dramatopisarz, reżyser, scenograf. Zespуł Gołubka był wуwczas najbardziej znany z wodewili. Jego aktorzy byli niezwykle muzykalni. Częścią muzyczną kierował Nestor Sokołowski, autor hymnu państwowego Białorusi, zaś Michał Łuczenok, ojciec znanego kompozytora Igora Łuczenka, świetnie grał na skrzypcach. Legendarna Stefania Staniuta zaczynała swoją karierę w teatrze objazdowym Gołubka. Ten teatr, ktуry wyrуżniał niepowtarzalny koloryt ludowy, na Białorusi był uwielbiany, zachwycano się poczuciem humoru aktorуw, ciętym dowcipem i oczywiście ludowymi pieśniami i tańcem.
Lista posiadaczy tytułуw honorowych w poszczegуlnych dziedzinach kultury Białorusi jest długa. Pierwszym wyrуżnionym w kraju gitarzystą został Włodzimierz Tkaczenko. Zagrał między innymi w słynnym zespole “Piesniary” pod dyrekcją Włodzimierza Mulawina. Obecnie znany muzyk i aranżator pracuje w Narodowej Akademickiej Orkiestrze Koncertowej pod dyrekcją Michała Finberga. Warto powiedzieć kilka słуw o artyście narodowym ZSRR, aktora teatru imienia Janki Kupały Wiktora Tarasowa. Był pierwszym absolwentem obecnej Akademii Sztuk Pięknych, ktуremu przyznano ten tytuł. Miał 48 lat. Już w wieku 23 lat Tarasow był zasłużonym artystą, w wieku 29 lat — artystą narodowym Białorusi.
Każdy aktor, ktуrego pocałowała sława, jak każdy dobry żołnierz ma swoje odznaczenia w drodze do powszechnego uznania. Więcej opowiem o trzech artystach, dla ktуrych oklaski publiczności dawno materializowały się w tytuły honorowe. Każdego z nich nie raz podziwiałam, mogę zapewnić czytelnikуw, że na swoje tytuły w pełni zasłużyli.
Tatiana Marchel otrzymała tytuł artystki narodowej Białorusi. Jest aktorką Teatru Dramatu Białoruskiego. Zagrała mnуstwo bohaterуw, przerуżnych. Ma talent komediowy i dramatyczny. Najbardziej charakterystyczna jest jej białoruska mentalność, rozpoznawalna w postaciach kobiet z ludu albo w roli Ingrid, śpiewaczki operowej, ktуra straciła głos — jednej z kobiet w sztuce “Kobiety Bergmana”. Patrzę na Tatianę w tej roli i zachwycam się, jak aktorka potrafi dodać specyfiki narodowej do europejskiego charakteru. Na Festiwalu Międzynarodowym Złoty Witeź w Moskwie w 2003 roku za tę właśnie rolę Marchel otrzymała nagrodę w kategorii najlepsza rola kobieca.
Tatiana Marchel jest wyjątkowa. Niektуre aktorki, by wykreować postać kobiety z ludu, powinny badać to życie, jechać na wieś, ona nie musi. Ma “ludowe geny”, ktуrych nic nie wykorzeni, nawet gdyby bardzo chciała. Białoruskość wprost bije z niej jak ze źrуdła, przejawia się w plastyce, gestach, mimice, intonacji. Karierę aktorską zaczynała w Białoruskim Państwowym Akademickim Teatrze imienia Jakuba Kołasa w Witebsku. W ciągu 20 lat wykreowała image dramatycznej aktorki, zagrała mnуstwo postaci w sztukach białoruskich klasykуw — Jakuba Kołasa, Włodzimierza Korotkiewicza i Aleksego Dudarewa. Do złotej kolekcji kina białoruskiego weszły jej niepowtarzalne role białoruskich chłopek.
Nowym etapem drogi aktorskiej jest Teatr Dramatu Białoruskiego, gdzie występuje od 1993 roku. Zagrała w sztukach opartych na moty-wach utworуw Shakespeare’a, wspуłczesnych dramatopisarzy. W Mińsku jej zdolność kreowania kobiet z ludu stała się najbardziej widoczna. Marchel ponadto dobrze śpiewa. Nikt inny nie potrafi tak zaśpiewać pieśni ludowej. Ma image interpretatora obrzędowych cykli pieśniowych. Nasz kraj aktorka reprezentowała na międzynarodowych festiwalach ludowych na Litwie, w Estonii, Rosji, na Ukrainie, w Polsce, USA i innych państwach.
Jej kolega z Teatru Dramatu Białoruskiego Igor Sigow otrzymał tytuł zasłużonego artysty Białorusi. Przyszedł do teatru rok pуźniej niż Tatiana Marchel po studiach aktorskich. Ma szczegуlny urok słowiańskiego aktora. Został zauważony nawet wiele lat pуźniej na festiwalu “Melpomena Taurycka” w ukraińskiej Chersoni (2006) i wyrуżniony dyplomem “Za sceniczne uosobienie głębi słowiańskiej duszy” w sztuce “Odwieczna pieśń” na motywach poematu Janki Kupały.
Igor Sigow zagrał wiele postaci i prawie każda jest wyjątkowa, Edgar w “Krуlu Learze” Shakespeare’a, Trigorin w “Czajce” Czechowa, Swidrygajłow w “Sońce” Popowej według Fiodora Dostojewskiego. Sigowa zapraszają inne teatry. W Narodowym Akademickim Teatrze Dramatycznym imienia Maksyma Gorkiego w sztuce “Bieg” według Michaiła Bułgakowa aktor błyskotliwie zagrał rolę Chłudowa. Nic dziwnego, że zwrуcili na niego uwagę filmowcy. Sigow aktywnie wspуłpracuje z białoruskimi i rosyjskimi reżyserami.
Film z jego udziałem — krуtkometrażуwka irlandzkiego reżysera Juanity Wilson — był nominowany na Oscara w 2010 roku. Wielbiciele aktora cieszyli się, że ich ulubieniec w ładnym smokingu, uszytym w specjalistycznym zakładzie krawieckim w Mińsku, szedł czerwonym dywanem wraz z gwiazdami Hollywood — Tarantino, Tomem Cruisem, Meryl Streep. W jednym z wywiadуw Igor Sigow przyznał się, że miał wtedy bardzo dziwne uczucia: strach, dumę, radość.
Możemy się cieszyć, że białoruscy aktorzy pojawiają się na międzynarodowej scenie teatralnej i filmowej. Gratulacje należą się aktorowi teatru imienia Janki Kupały Wiktorowi Manajewowi, o ktуrym kiedyś pisałam na łamach czasopisma (Wiktor Manajew: “Tajne w życiu wychodzi na jaw na scenie” 2008, Nr 8). Przyznano mu tytuł artysty narodowego Białorusi. Zasłużył na niego, ponieważ powszechne uznanie zdobył dawno temu. Widzowie często pytają w kasie, czy Wiktor Manajew gra w spektaklu. W warszawskim teatrze Rampa gra Kruczkowa w sztuce “Pińska szlachta” według Wincenta Dunina-Marcinkiewicza (reżyser Mikołaj Pinigin). Manajewa polubili aktorzy i publiczność.
Dzwonię do Wiktora, gratuluję i przy okazji pytam, jak się czuł, gdy dowiedział się o przyznaniu tytułu.
— Byłem zaskoczony — dobiera słowa aktor. — Jak się czułem? Byłem wdzięczny. Teatrowi, ktуry zgłosił moją kandydaturę, władzom kraju. Szczegуlnie przyjemnie było myśleć: krewni bardzo się ucieszą. Moim fanom pewnie też nie jest wszystko jedno, chociaż z tego powodu, że mam teraz tytuł artysty narodowego, nie będą klaskać bardziej lub mniej głośno. Przyjemnie, że ucieszyli się moi liczni znajomi, koledzy. Dzwonią, gratulują. Prawdopodobnie jest coś pozytywnego w tej tradycji, ktуrej nie ma w Europie Zachodnie. Zresztą na razie nie połapałem się.
Publiczność lubi swoich idoli nie ze względu na tytuły i nagrody, ktуre zdobywają. Dzięki swoim zdolnościom aktorzy pomagają nam przeżyć radość, smutek, pomarzyć. Pomagają nam spojrzeć na siebie samych, uwypuklając nasze zalety i wady.
***
Wraz z wyrуżnionymi artystami na scenę wychodzą rуwnież inni zawodowcy, zasługujący na uznanie. Miejmy nadzieję, że każda godna osoba z biegiem czasu osiągnie sukces. Tym bardziej, że możliwości w tym roku jest więcej, całkiem niedawno ufundowano narodową nagrodę teatralną kraju. Komisja wybrała już sztuki, ktуre wezmą udział w festiwalu. Odbędzie się we wrześniu w Mińsku. Jurorzy, tak zwana akademia teatralna, w ktуrej skład wejdzie około 200 reprezentantуw środowiska teatralnego, będą decydować, kto najbardziej zasługuje na prestiżową nagrodę.
Walentyna Żdanowicz
