Поставим памятный знак бульбе! Ля кастра пад вераснёвым небам

Калі пад восень халаднее –

  Дык хлапчукам ёсць дзе сагрэцца:

    Гарыць касцёр, вуголле тлее,

     І бульба ў прысаку пячэцца.

       “Ну, хлопцы, бульбачка гатова,

         Ах, смачная са свежым хлебам”.

            Такі абед вось адмысловы

              Пад вераснёвым чыстым небам.

                Навокал нашы — луг і поле,

                   І лес, затканы пазалотай...

                    Тут пачалася мая доля

                       З дзяцінства, беднага пяшчотай.

Далёкі ўспамін Як бы не перабіраў сваё цяжкае і горкае пасляваеннае дзяцінства, усе ж прыходзіць з яго да мяне, бы сонечная ласка ў пахмурны дзень, успамін, і цёплы. Упэўнены, што такое ёсць у кожнага вясковага беларуса, чыё маленства было апалена страшнай вайной і заставалася яшчэ доўга галодным і босым пасля нашай перамогі. З дзяцінства ў нашай памяці амаль на ўсё жыццё застаюцца падзеі і малюнкі найбольш яркія і хвалюючыя. Асабіста ў мяне некаторыя з іх пазначаны бульбай. Вось дзівак, мо, падумае нейкі гарадскі жыхар, прачытаўшы гэтыя радкі, знайшоў важную падзею – бульбу. Што ў ёй цікавага: бульба — яна і ёсць бульба. Ну што ж, кожны можа заставацца пры сваім меркаванні, але ж праз усю гісторыю нашай Радзімы прайшла з’ява выключная, якая не забываецца і не павінна забывацца: бульба – значная частка лёсу беларуса, характэрная адметнасць нашай нацыі. Бо нішто так не ратавала нас у цяжкія часы, як бульба. І мы, хлапчукі, нічога не ведалі смачнейшага, чым дранікі з бульбы — ласунак даволі рэдкі ў той час, ён быў як свята ў хаце. Тое самае — спечаная ў восеньскім кастры бульба. Альбо... Зрэшты, усё па парадку. Гэтыя кароткія нататкі, думаю, скажуць, чаму я, гарадскі жыхар, хоць і жыву ў сталіцы хутка паўвека, але ж пра бульбу ўспамінаю са шчырым замілаваннем і трапяткім хваляваннем. На хутары Буда Канец жніўня далёкага 44-га. Усю ноч гудзела ў небе, грукатала на ўсходзе. Мы, вясковыя жанчыны, дзеці, старыя, хаваліся ў густым лесе. Мужыкі ўсю ноч стаялі “на варце”. Тоiлiся на ўскрайку лесу, некаторыя сядзелі ў стагах свежаскошанага сена. Вельмі трывожна і неспакойна: немцы, адступаючы перад нашай арміяй, страшна лютуюць, усё руйнуюць, паляць, нішчаць. І не дай бог, калі на вочы ім трапляе малады хлопец альбо дзяўчына – гоняць з сабой, мо, на смерць, а мо, у невядомую нямеччыну. На хутары, які называўся Буда, у чатырох хатах тулілася мо дваццаць сем’яў з нашай вёскі Пешкі. Вёску немцы спалілі дашчэнту, тыя хутары, што былі бліжэй да яе, паразбівалі з мінамётаў, а ў тыя, што далей, не патыкаліся: баяліся партызанаў. Буда ж каля самага лесу, і тут мы адчувалі сябе ў адноснай бяспецы. Да таго ж кіламетры два-тры ад хутара мужыкі выстаўлялі “варту” на ўсіх дарогах, так што знянацку ў Будзе немцы ніяк не маглі з’явіцца. Як толькі яны паказваліся на дарозе, што вяла з Пешак, “варта” перадавала адно слова, самае страшнае ў тыя часы: “Немцы!”. І праз некалькі хвілін хутар пусцеў, лес надзейна нас хаваў. “Здравствуйте, люди!” Сёння на дарозе з Пешак ніхто не з’яўляецца, яна пустая. Немцаў у вёсцы няма, пра гэта данесла наша “варта”. Адзін мужык прыцемкам прабраўся ў Пешкі, вярнуўся на хутар і радасна кажа: “Ну, людзі, драпануў немец з Пешак і, відаць, ужо не вернецца. Хутчэй бы нашы прыйшлі, трава на балоце вышэй пояса, касіць пара. Думаю, чакаць нядоўга”. Да болю ў вачах глядзім на дарогу. Увішныя хлопцы нават залезлі на дрэвы, адтуль лепш і далей відаць. “Ну што?” – раз-пораз нецярпліва пытаюцца знізу. “Няма нікога. Не відаць”, — даносіцца з вершалін дрэў. “Во! Нехта едзе!” – узбуджана закрычалі хлопцы. “Куды едзе?” — “Сюды, да Буды”. — “Хто, салдаты? На машынах?” — “Ды не, — чуюцца расчараваныя галасы. – Коннік, пыл па дарозе сцелецца”. — “Адзін?” — “Ага, ужо добра відаць – толькі адзін”. Хлопцы сігаюць з дрэва на зямлю, быццам адтуль іх знесла моцным ветрам. Мы выразна бачым: да хутара імчыцца коннік. Праз некалькі хвілін ён ля нас. Верым і не верым у тое, што адбываецца. На кані сядзіць зусім малады запылены чырвонаармеец. Ён весела смяецца. Па-заліхвацку падляцеў да нас, на поўным скаку спыніў свайго гарачага каня, весела прывітаўся: “Здравствуйте, люди! Как вы здесь?” Божа, што тут пачалося! Мы цесна абступілі чырвонаармейца, кожны хацеў дакрануцца да яго, быццам не верылася, што гэта сапраўды наш салдат — той самы салдат, якога мы цярпліва чакалі доўгія тры гады, стогнучы пад страшнай нямецкай акупацыяй, і, нарэшце, убачылі... “Ці многа нашага войска?” Нехта пытаецца, чаму ён адзін. Салдат тлумачыць, што ён з разведкі і прыскакаў сюды, каб даведацца, ці ёсць немцы ў недалекай вёсцы, што ляжала на гэтай дарозе, якая вяла на захад. Мужыкі адказваюць, што яшчэ ўчора ў вёсцы стаялі немцы, а сёння — хто яго ведае. Мо, заселі немцы, бо калі б іх там не было, дык жыхары вярнуліся б з лесу да сваіх хат, галасы былі б чутны, а то ціха, падазрона ціха... “А дзе наша астатняе войска?” – нясмела пытаюцца мужыкі. “Войско подходит к вашей деревне, так что можете встречать”. — “Шмат войска?” – дапытваюцца мужыкі. “Много. Видите, как драпает немец. Не бойтесь, больше он сюда не придет”. — “А танкі ў вас ёсць? Такія, як мы бачылі ў трыццаць дзевятым годзе, калі да нас прыйшла Чырвоная армія?”. Салдат смяецца: “И танки есть, причем намного лучшие, чем те, которые вы видели в 39-м. И орудия, и самолеты…“. — “Ну, самалёты мы чулі – усю ноч у небе гудзелі. Значыць, наша войска ўжо ў нашых Пешках. Ох, дзякуй табе, сынок, за добрую вестку”. Пачастунак салдату Мая маці падчас гэтай ажыўленай гутаркі непрыкметна збегала ў хату і хуценька вярнулася. “Салдацік, пачастуйся, калі ласка”, — працягвае чырвонаармейцу некалькі бульбін. Маці зварыла іх яшчэ ўчора вечарам. Неачышчаную, толькі добра прамытую ў студзёнай вадзе. Паабяцала, што раніцай кожнаму з нас дасць па бульбіне, і мы ледзьве вытрымалі ноч. Зараз гэтыя тры бульбіны маці аддавала салдату... «О, вареный картофель! – узрадаваўся ён. — В мундире. Не пробовал его с начала войны, это уже три года, а в детстве так любил. Спасибо за такое угощение». У гэты момант позірк салдата сустрэўся з позіркам трох пар дзіцячых вачэй. Як не радаваліся мы чырвонаармейцу, як не былі ўзбуджаны ўсім, што зараз адбывалася на хутары, аднак не змаглі схаваць пачуццё голаду, якое жыло ў нашых вачах, на нашых тварах. Салдат уважліва глядзеў на нас, твар яго спахмурнеў, але ж гэты цяжкі момант ён умела “перавёў” у вясёлую сітуацыю: “Да я не голоден, нас очень хорошо кормят. Идите сейчас вместе с детьми в свою деревню, солдаты угостят вас очень вкусной гречневой кашей. Поедите от души. А пока до каши, съешьте, пацаны, этот картофель», — і салдат працягнуў нам тыя самыя бульбіны. Мы не зварухнуліся з месца, прытуліліся да маці, каб, крый божа, нашы рукі самі не пацягнуліся да бульбін. Мы елі іх сваімі галоднымі вачыма, але ж добра разумелі: нельга браць у салдата тое, чым частавала яго наша маці. Салдат жа абняў нас сваімі дужымі рукамі і палажыў кожнаму на далонь па бульбіне: «Пусть это будет вам мой гостинец», — і пяшчотна пагладзіў нашы галоўкі. Сеў на каня, і не паспелі мы апамятацца, як ён паляцеў у бок тае вёскі. Праз некалькі хвілін там пачулася кулямётная чарга, якая быццам прайшлася па нашых сэрцах. Мы чакалі з трывожнай надзеяй: вось прыскача салдат назад. Але ён не вярнуўся. Мо, казалі мужыкі, дабраўся да Пешак іншай дарогай, мо, праз луг і поле, ён жа разедчык... Пад вечар усе мы рушылі з хутара ў родную вёску. Яна была забіта ажыўленым войскам, машынамі, гарматамі. Салдат не маніў: чырвонаармейцы так шчодра частавалі нас грэчневай кашай, што жанчыны набралі яе нават у свае прыполы, прынеслі на хутар. І ўсе мы з надзеяй выглядалі сярод чырвонаармейцаў нашага знаёмага. Не ўбачылі... А тыя тры бульбіны, што салдат аддаў нам, мы бераглі некалькі дзён... Абед са... снараднай гільзы У першы пасляваенны год бульба на вясковых агародах амаль не радзіла. І нядзіва: зямля адзічэла без чалавечай ласкі і дабрыні, была пустая, бо тры гады запар ніхто яе не ўгнойваў. І восенню мы выбіралі клубні, ну, як лясныя арэхі, іншы раз трапляліся з добрую сліву. Такую драбнату немагчыма было чысціць, ды ніхто гэтага і не рабіў. Маці перамывала бульбачку ў халоднай вадзе, высыпала яе ў... вялікую гільзу ад нямецкага снарада. Можаце не верыць, паважаныя чытачы, але ж бульбу мы варылі менавіта ў такой гільзе. Ніводнага чыгунка, ніводнай міскі на папялішчы не знайшлі, усё згарэла, добра што захавалася пару лыжак. Снарадную гільзу з бульбай маці ставіла на печку-“буржуйку”. Наша вялікая сям’я тулілася ў нямецкім трафейным вагончыку, які чамусьці называлі “бункерам”. Чырвонаармейцы прыцягнулі гэтыя “бункеры” ў вёску, і мясцовыя ўлады аддалі іх самым бедным сем’ям. Мы назбіралі ў лесе сухой ігліцы, нацягалі ў наш двор, абклалі ёю ўвесь бункер і неяк з горам зімавалі. Калі бульба на “буржуйцы” даходзіла, маці высыпала яе з гільзы на шырокую дошку, якая замяняла стол. Бульбіны былі сінія, канешне ж, ад гільзы. На ўсё жыццё запом- нілася мне гэтая сіняя дробязь, якую трэба было есці. Каб хоць крыху звесці нішчымніцу, маці рэзала дробненька зубкі часнаку, перацірала іх з соллю. Соль дабаўляла амаль па крупінцы, бо хадзіла аднойчы за ёю разам з другімі вясковымі кабетамі ў самы Брэст, а гэта больш чым сто кіламетраў. Мы бралі з дошкі бульбіны, асцярожна макалі іх у гэтае часночнае месiва і елі. Нас не бянтэжыла, што бульба сіняя, ніхто ў той час не думаў, што гэта небяспечна для здароўя, тым больш для дзяцей. Важна, што быў хоць такі “стол”. І каб не гэтая, нават дробненькая бульбачка, цяжка сказаць, ці выжылі б у тую галодную пару вяскоўцы... Цётка Мар’я Вераснёвы дзень і касцёр, пра якія сказаў я ў сваім вершы. Сёння нам, чатыром вясковым хлапчукам, здорава пашанцавала: якраз выпала ўсім разам пасвіць каровы. І хаця нядзеля, заняткаў у школе няма, але ж не будзеш гойсаць без справы па вёсцы, калі столькі рознай работы. Дый што можа быць лепш і цікавей для неразлучных сяброў, чым гэтая вольніца сярод бязмежных палёў і лугоў, вясёлы касцёр, чаканне печанай бульбы і незвычайна прыгожы дзень. Ціха навокал і крыху сумнавата: лета адышло. Неба, як часта бывае ў верасні, высокае, светла-блакітнае. Раптам з вышыні да нашага кастра даносіцца трывожнае і сіратлівае кур-лы, кур-лы, кур-лы. Глядзім у неба. У бяздонным блакіце рухаецца чорненькі шнурок. Курлы-курлы — зноў самотна плыве над прыціхшым полем і лугам. Гэты развітальны крык наводзіць нас на філасофскую размову. — Ну вось, журавы пацягнуліся ў вырай, — кажа самы старэйшы з нас, Колька. – Далёка і доўга ім ляцець, ці вытрымаюць усе. — Мо, і не ўсе, але ж тыя, якія выжывуць, вясною абавязкова вернуцца ў наш край. — А куды больш? Дзе яшчэ так прыгожа, як у нас? — Тут у іх свой дом, свая радзіма, бо птушанят выводзяць. А вырай – гэта часова, толькі на зіму... Акуратна разграбаем прысак, з яго апетытна выглядаюць асмаленыя бульбіны. Іх шмат, кожны з нас прыхапіў з тузін клубняў ды па акрайку свежага хлеба з новага ўраджаю жыта. Праўда, апетыт на свежым паветры, як у нас кажуць, “агарод з’ясі”. Выцягваем гарачыя бульбіны з кастра, спачатку перакатваем іх у зялёнай траве (чым не жывы ручнік), каб ачысціць ад попелу і прысаку. Добра спяклася бульба: на клубнях жоўтыя пляміны, самыя смачныя прыгаркі. А што, пячом бульбу не першы раз, ведаем, колькі трымаць яе ў гарачым прысаку, каб атрымалася, як у дарослых. Разламваем бульбіны на два кускі, ад іх ідзе такі пах, што ў нас цячэ слюна. Пера- кідваем гэтыя ласункі з далоні на далонь, каб хутчэй астылі – ну і пачаўся абед на зялёным травяным “стале”, ад якога нас і за вушы не адцягнеш. Недалёка ад нас сядзіць згорбленая старая жанчына. Гэта цётка Мар’я, яна сама пасе сваю кароўку. У яе быў адзін сын, якога забіла на фронце. Мы памятаем, як аднойчы ў вёсцы пачулася страшнае галашэнне: паштальён прынёс цётцы Мар’і паведамленне аб смерці сына. З таго часу яна стала зусім маўклівай, змарнела, нават не змагла даглядаць свой агарод. Толькі выганяла ў поле карову і пасла яе недалёка ад нас. Мо, каб было весялей ці баялася заснуць. — Міша, — кажа Колька, – аднясі бульбін цётцы Мар’і. — Колькі? — Вазьмі чатыры, ды лепшыя. Нам хопіць. Хлеба таксама адламі. Падыходжу да жанчыны. — Цётка Мар’я, вось бульбін вам прынёс. І крыху хлеба. Паешце. Жанчына ўздрыгвае, падымае галаву. Твар у яе мокры, хаця дажджу зараз няма. — Дзякуй, сыночак. А вам ці засталося? — Засталося, мы яе шмат напяклі. Жанчына есць бульбіну, і мне чамусьці становіцца лягчэй. — Цётка Мар’я, а вы ідзіце дадому, мы паглядзім за вашай каровай, — прапанаваў я. — Ды не, пабуду тут. Дома адной мне сумна. А тут поле, кароўкі і вы, такія добрыя хлопчыкі. Ты прыйдзі, Міхась, вечарам з бутэлькай, як кароўку падаю, малачка табе налью, у вас жа сям’я вялікая... Вяртаюся да нашага кастра. Працягваем свой абед. Колька глядзіць у той бок, дзе сядзіць цётка Мар’я. Яна прытулілася да купіны. — Відаць, заснула, — цяжка ўздыхае Колька. – Няхай адпачне. Глядзіце за яе каровай. І цішэй, а то раскрычаліся, наеўшыся смачнай бульбы...