...На галоўнай плошчы горада сабраўся вялізны натоўп. Шматлюдна на багатым кніжным кірмашы: людзі з задавальненнем гартаюць новенькія выданні, радуюцца доўгачаканай знаходцы. Некаторыя не паляніліся ўстаць у шэсць гадзін раніцы, каб прыйсці першымі. Вялікая чарга — каля кніжнай латарэі. Не сціхае музыка. У святочным натоўпе можна сустрэць знакамітых літаратараў... Над шматгалоссем святочнага горада стаіць, абапіраючыся на кнігу, задуменны Скарына.
Прыкладна так праходзіла ў старажытным Полацку ў далёкіх 1970-х гадах мінулага стагоддзя адно з першых Скарынаўскіх свят кнігі, з якіх і нарадзіўся пазней Дзень беларускага пісьменства. Дарэчы, Скарынаўскае свята адзначаюць у Полацку з 1974 года, калі быў адкрыты помнік першадрукару, і зараз традыцыя не спынілася. Велічны горад Скарыны і Ефрасінні двойчы быў і сталіцай рэспубліканскага Дня беларускага пісьменства — у 1994 і 2003 годах.
Полацкая зямля багатая на сляды і сімвалы беларускага пісьменства. Можна нават скласці спецыяльны экскурсійны маршрут па месцах старога горада, звязаных са словам. Словам на плінфе, камяні, на знакамітым Крыжы Ефрасінні Полацкай, на рукапісным фаліянце і на старадруку... І нават на сучасным кампакт-дыску, які дэманструе мне падчас агляду экспазіцыі загадчык філіяла Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка “Музей беларускага кнігадрукавання” Алена Шумовіч. Але пачалося ўсё ад Сафійскага сабора, на камені фундамента якога ў XI стагоддзі зрабілі надпіс нашы далёкія продкі. Схіляюся над каменем і лёгка разбіраю (а мінула дзесяць вякоў!) словы “Кожъ” і “Ворішка”. Побач з Сафійкай ляжыць не менш старажытны Барысаў камень з крыжом і надпісам: “Госпадзі, помозі рабу тваему Барысу”. У свой час у Полацкай Сафіі захоўвалася вялікае багацце, і чуткі пра яго разыходзіліся далёка па свеце. Хцівыя рабаўнікі, прачуўшы пра скарб, здолелі ўзяць горад і праніклі ў храм. Якім жа было іх здзіўленне, калі яны ўбачылі не золата і каштоўныя камяні, а бібліятэку — на той час найбагацейшую ў Еўропе. Зараз сляды знакамітай Полацкай бібліятэкі амаль страчаны, расказвае Алена Шумовіч, толькі частку яе знайшлі ў Польшчы.
У полацкім музеі беларускага кнігадрукавання — адзіным у краіне — сабрана багатая калекцыя кніг, але на подпісах да большасці стаіць слова “Копія”. Тычыцца гэта і выданняў Францыска Скарыны — у Полацку арыгіналаў яго першадрукаў няма. Падчас аднаго са святаў дырэктар Нацыянальнай бібліятэкі паабяцаў палачанам перадаць некалькі арыгіналаў у музей, аднак дагэтуль гэтага не адбылося. Тым не менш у філіяле музея-запаведніка ёсць на што паглядзець: рукапісныя кнігі на розных мовах і алфавітах, такія рарытэты, як “Евангелле вучыцельнае” з друкарні братоў Мамонічаў у Вільні (1595) і “Граматыка” Мялеція Сматрыцкага, першыя ўласна беларускія выданні, у тым ліку газеты і часопісы, кнігі-лаўрэаты конкурсу “Мастацтва кнігі”... Цікава параўнаць самую вялікую і самую маленечкую з кніг калекцыі.
На чыстым аркушы прад вузенькім вакном
Прыгожа літары выводзіць ён пяром,
Устаўляючы паміж іх чорнымі радамі
Чырвоную страку; усялякімі цвятамі...
Радкі Максіма Багдановіча міжволі прыгадваюцца, калі бачыш постаць Перапісчыка ў келлі — васкавую фігуру. Дарэчы, сам музей размяшчаецца ў былым памяшканні мужчынскага манастыра, адрэстаўрыраваным па планах XVIII стагоддзя. Кажуць, што ў часы Ефрасінні перапісчыкаў нават прыкоўвалі да лавы, калі яны недастаткова старанна выводзілі літары ў рукапіснай кнізе. Гэтую павучальную гісторыю расказваюць юным палачанам на курсе полацказнаўства, які ўведзены ва ўсіх школах. Частка заняткаў праходзіць у музеі, і школьнікам часам нават дазваляюць напісаць некалькі слоў... гусіным пяром перапісчыка. Патрымала яго ў руках і я, папрасіўшы Бога ў сценах старажытнага манастыра даць мне лёгкае пяро і няспынны бег думкі, каб працягваць справу славутых землякоў.
Прыгадалася, як падчас дзесятага Дня беларускага пісьменства ў Полацку таксама ўраджэнец полацкай зямлі Навум Гальпяровіч прадстаўляў першую кнігу серыі “Беларусь літаратурная”. Кожны том у серыі быў задуманы як своеасаблівы літаратурны партрэт пэўнага горада, раёна. Кніга “Там, дзе вежы Сафіі” змясціла творы 37 аўтараў, творчасць якіх прадстаўлена ў храналагічным парадку, пачынаючы ад Ефрасінні Полацкай, Францыска Скарыны, Сімяона Полацкага. Сярод сучасных творцаў — вядомыя аўтары Пятрусь Броўка, Генадзь Бураўкін, Уладзімір Арлоў, а побач з імі маладыя паэты і празаікі Лявон Неўдах, Таццяна Хмарка і іншыя. Творчы агеньчык не згасае сярод сучасных палачан, часта літаратурныя сустрэчы ладзяць у створаным нядаўна Музеі-бібліятэцы Сімяона Полацкага і Полацкай гарадской цэнтральнай бібліятэцы імя Францыска Скарыны. З музея кіруюся туды, каб пазнаёміцца з лепшым бібліятэкарам Віцебскай вобласці 2007 года Людмілай Дзядзюлінай.
У полацкай бібліятэцы заўсёды імкнуліся першымі пачаць выкарыстоўваць усе навінкі. Капіравальныя апараты, электронныя пішучыя машыны, а потым і камп’ютэры, абсталяванне для сучаснага інфармацыйна-прававога цэнтра... Нездарма для правядзення рэспубліканскага семінара па інфармацыйна-прававых цэнтрах кіраўніцтва выбрала менавіта Полацк. У стварэнні ўзорнага цэнтра актыўна прымала ўдзел і Людміла Дзядзюліна. З ёй і дырэктарам Полацкай гарадской цэнтралізаванай бібліятэчнай сістэмы Таццянай Савельевай у нас атрымалася цікавая размова пра сучасных чытачоў і ролю кнігі ў нашым жыцці.
— Слова “чытач” выкарыстоўваюць усё радзей, замяняючы яго на новамоднае “карыстальнік” бібліятэкі, і мне гэта не вельмі падабаецца, — кажа Людміла Барысаўна. — Няма розніцы, глядзіць чалавек на экран камп’ютэра ці гартае старонкі кнігі, усё адно ён чытае. Але я не супраць камп’ютэраў, яны пашырылі нашы магчымасці, шмат каштоўнай інфармацыі я знаходжу ў Інтэрнеце.
— І ўсё ж Інтэрнет не заменіць папяровую кнігу, — падтрымлівае калегу Таццяна Анатольеўна. — Хоць узровень яе і змяніўся, але для мяне сапраўдная кніга — Пушкін, а не Дар’я Данцова.
— Але людзі ахвотна бяруць пачытаць Данцову, бо жыццё нялёгкае і патрэбна неяк адпачываць, — працягвае думку Людміла Дзядзюліна. — Часам чытач прыходзіць у бібліятэку сапраўды ў крытычнай сітуацыі, за прававой дапамогай, і мы заўсёды імкнемся дапамагчы...
— Ад Людмілы Барысаўны яшчэ не адзін чытач не пайшоў незадаволены, — з ахвотай расказвае дырэктар. — Напрыклад, на днях жанчыне спатрэбілася напісаць рэферат для дачкі, якая знаходіцца ў Арабскіх Эміратах. Усё атрымалася.
Асветніцкую справу Ефрасінні Полацкай, Сімяона Полацкага, Францыска Скарыны і іншых слаўных прадстаўнікоў Полаччыны з годнасцю працягваюць іх нашчадкі. З павагай ставяцца да мінуўшчыны і полацкія дзеці — будучыня беларускага пісьменства. Падчас аднаго з урокаў у Музеі беларускага кнігадрукавання школьнікаў вітаў у сваім кабінеце Францыск Скарына (яго іграў прафесійны артыст).
— Дзень добры, палачане! — звярнуўся ён да маладога пакалення і па даўняй беларускай завядзёнцы пакланіўся ў пояс, трымаючы адну руку каля сэрца.
Дзеці ўспрынялі з’яўленне першадрукара вельмі сур’ёзна ... і таксама нізка пакланіліся, паўтарыўшы яго рух. Гэта добры знак — павага да ведаў і кнігі дапаможа ім не згубіцца ў жыцці і знайсці крыніцу натхнення на роднай зямлі.
