Невядомыя скарбы старажытнага горада

Сапраўдным горадам музеяў можна назваць сучасны Полацк. У яго Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік зараз уваходзіць 11 музеяў. Пра найбольш унікальныя і каштоўныя рэчы з калекцый музеяў мы пагутарылі з дырэктарам Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка Яўгенам Глазырыным. Але гэтай тэмай размова ў Полацку — калысцы беларускага хрысціянства, духоўнасці нашага народа — абмежавацца не магла. Намоленае сотнямі пакаленняў месца, дзе знаходзяцца Спаса-Праабражэнская царква, крыж і мошчы Прападобнай заступніцы Беларусі Еўфрасінні Полацкай, Сафійскі сабор і іншыя рэліквіі, як ніякае іншае навявае думкі пра вечнае, пра душу і духоўныя каштоўнасці. Таму перш за ўсё мы пагаварылі пра святыні беларускай зямлі, што маюць права лічыцца цудамі нашай Айчыны. “На Беларусі Бог жыве”, — сказаў некалі паэт. І знакаў Яго прысутнасці — даволі шмат... Але першае пытанне гаспадару ўсё ж пра ўстанову, якой ён кіруе.

— Яўген Уладзіміравіч, якія музеі можа наведаць турыст сёння ў Полацку?
— У будынку былой Брацкай школы — помніку архітэктуры XVIII стагоддзя — размешчаны музей беларускага кнігадрукавання — адзіны ў рэспубліцы. Унікальным таксама з’яўляецца дзіцячы музей. Музей традыцыйнага ткацтва Паазер’я знаёміць з традыцыямі, семантыкай, бытам і асаблівасцямі ручнога ткацтва Віцебшчыны. Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора расказвае пра мінулае самай старажытнай каменнай пабудовы на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Ёсць у нас краязнаўчы музей, музей баявой славы, музей-бібліятэка Сімяона Полацкага, мастацкая галерэя, музей-кватэра Героя Савецкага Саюза З.М.Тусналобавай-Марчанка... Стацыянарная выстава “Прагулка па Ніжне-Пакроўскай” размяшчаецца ў доміку Пятра I, помніку архітэктуры XVII стагоддзя. Апошнім быў адкрыты прыродна-экалагічны музей, размешчаны ў былой воданапорнай вежы. Усяго ў фондах музея-запаведніка налічваецца больш за 83 тысячы экспанатаў!
— Якія з іх вы назвалі б найбольш рэдкімі і каштоўнымі?
— Знакавых, унікальных прадметаў шмат. На нашым сайце размешчаны спіс рарытэтаў, у які ўключана каля 25 прадметаў. Дарэчы, зараз па нашай ініцыятыве ствараецца музейны партал www.museum.by, на якім мы плануем размяшчаць інфармацыю пра нашы музеі. Спадзяёмся, што далучацца і іншыя падобныя ўстановы краіны... Сярод рарытэтных ювелірных вырабаў — віслая пячатка Усевалада Яраславіча XI стагоддзя, скарб залатых вырабаў з шасці прадметаў XI стагоддзя, амулет-змеявік з выявай Фёдара-воіна XIV стагоддзя... Унікальны скарб сярэбраных дырхемаў Арабскага халіфата X стагоддзя (7660 манет агульнай вагой каля 20 кілаграмаў!) сведчыць, што ў тыя часы Полацк быў буйным гандлёвым цэнтрам. А віты пярсцёнак з золата 900-й пробы з вострава Готланд даказвае існаванне сувязяў палачан са скандынавамі дзесяць стагоддзяў таму.
Значныя экспанаты, якія можна ўбачыць у музеі беларускага кнігадрукавання, — “Евангелле вучыцельнае” 1595 года з друкарні братоў Мамонічаў у Вільні, кніга Іераніма Фалецкага, выданая ў Венецыі ў 1558 годзе, кніга Сімяёна Полацкага “Вечеря душевная” 1683 года выдання... На жаль, у Полацку няма ніводнай кнігі, выдадзенай Францыскам Скарынам. Пры гэтым, напрыклад, ва Ульянаўскай абласной навуковай бібліятэцы ў Расійскай Федэрацыі захоўваецца каля 600 экземпляраў гэтых выданняў. Але расійскія законы не прадугледжваюць вяртання такіх гісторыка-культурных каштоўнасцей на гістарычную радзіму. І наогул, зараз вельмі актыўна працуюць “чорныя капацелі”. Тое, што павінна быць нашым гонарам, працягваюць вывозіць за мяжу.
— Але ж, напэўна, ёсць і прыклады, калі людзі добраахвотна дораць музею рэдкія рэчы?
— Так, сапраўды. Не так даўно мы атрымалі ў дар сапраўдны скарб — уласную калекцыю дробнай пластыкі, у якой было каля 400 прадметаў. Збіраў яе Сяргей Міхейка, гісторык па адукацыі, з ранняга дзяцінства. Рэдкія старажытныя ўпрыгожанні вясной ён шукаў, даследуючы берагі Дзвіны: калі вада спадае, часам вымываюцца цікавыя знаходкі. Часам будоўлі новага маста ў Полацку пераварочвалі горы зямлі на беразе, і калекцыянер знаходзіў там новыя рэчы. На жаль, Сяргей памёр зусім малады. Яго маці Францішцы Вацлаваўне неаднойчы перакупшчыкі прапаноўвалі прадаць некаторыя рэчы з калекцыі сына. Але яна вырашыла захаваць калекцыю цалкам і перадала яе ў дар музею. Вельмі каштоўная частка калекцыі — 11 крыжоў-энкалпіёнаў (у музеі было толькі два), багата аздобленых, з выявамі святых. Наяўнасць такіх крыжоў сведчыць пра заможнасць палачан XI стагоддзя.
— Нарэшце, дазвольце спытаць, якія аб’екты, на вашу думку, вартыя звання сямі святынь Беларусі?
— Людзі па-рознаму трактуюць словы “цуд” і “святыня”. З антычнасці захаваліся каноны: цуд свету — грандыёзнае архітэктурнае збудаванне, якое ўражвае складанасцю стварэння. Святыня — тое, што людзі захоўваюць як частку духоўнасці. Святыні прыцягваюць людзей, некаторым даюць збавенне ад хвароб і пакут. Такой святыняй у Беларусі, безумоўна, з’яўляюцца мошчы Еўфрасінні Полацкай і ўзноўлены крыж Прападобнай. Мне не падабаецца слова “копія”, бо новы крыж, створаны вядомым беларускім майстрам Мікалаем Кузьмічом, таксама ўтрымлівае часткі цудадзейных мошчаў, асвечаны і мае адпаведную арыгіналу значнасць. Адной з галоўных святынь Беларусі я лічу раку Палату. Ад яе пайшла назва Полацка, які стаў сімвалам беларускай дзяржаўнасці, а таксама рака дала імя ўсходнеславянскаму племені “палачане”. Палату можна параўнаць з ракой Іардан у Святой зямлі. Дарэчы, першапачаткова ў XI стагоддзі галоўны ўваход у Сафійскі сабор выходзіў на раку Палату. Безумоўна, нашы святыні — і Жыровіцкі манастыр, і полацкі Сафійскі сабор. Калі ж выбіраць не сем святынь, больш шырока — сем цудаў, у ім абавязкова павінна быць Спаса-Праабражэнская царква. Гэта адно з першых збудаванняў уласнай архітэктурнай школы, якая з’явілася на Беларусі. Рэстаўратары, што працуюць у храме над раскрыццём унікальных фрэсак, адзначаюць: мала дзе можна сустрэць падобныя творы таго часу ў такім добрым стане. Другі цуд — Сафійскі сабор як сімвал беларускай дзяржаўнасці і першае мураванае збудаванне на Беларусі, што захавалася да нашага часу. На заходняй сцяне сабора захаваліся фрэскі XI стагоддзя!  Не забудземся і на тое, што ў храме захоўвалася першая бібліятэка на Беларусі, а магчыма, тут была і першая навучальная ўстанова нашай краіны. Цудамі Беларусі я таксама лічу Нацыянальную бібліятэку, Мірскі і Нясвіжскі замкі, унесеныя ў Спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА, Фарны касцёл у Гродне і палацава-паркавы комплекс Румянцавых—Паскевічаў у Гомелі. І яшчэ — мемарыяльны комплекс “Хатынь”. Можна шмат паказваць і расказваць людзям пра гісторыю нашай краіны ў музеях, але, пабыўшы ў Хатыні, можна адчуць ўвесь трагічны лёс Беларусі, шлях пакут, якія яна прайшл на працягу гісторыі.
— У Полацка шмат яшчэ нераскрытых таямніц. Як вы лічыце, ці існуюць знакамітыя падземныя хады і сутарэнні?
— Я думаю, такія хады сапраўды існуюць, бо гэта адлюстраванне дзейнасці, што была развернута ў Полацку ў мінулым. Паводле паданняў, хады пачыналіся ў падвалах будынка Полацкага езуіцкага калегіума, дзе пасля размяшчаўся кадэцкі корпус, а зараз — гісторыка-філалагічны факультэт Полацкага дзяржаўнага універсітэта. На пачатку XIX стагоддзя Полацк быў цэнтрам езуіцкага ордэна не толькі на тэрыторыі сучасных Украіны і Расіі, але ў еўрапейскім маштабе, бо на захадзе ў той час езуіцкі ордэн забаранілі. У Полацку знаходзілася езуіцкая акадэмія — цэнтр езуіцкай адукацыі. Калі рэстаўрыравалі будынак былога езуіцкага калегіума, знаходзілі шматлікія пацвярджэнні існавання падземных хадоў. Але многія з іх засыпаны абваламі, і паказваць іх турыстам пакуль што не плануецца.

Лілія ЕМЯЛЬЯНАВА, дырэктар канцэртнага зала Сафійскага сабора:
“У Сафійскім саборы — унікальная акустыка, гэта адзін з найлепшых канцэртных залаў Беларусі. Рэверберацыя гуку тут складае 4,5 секунды, што ідэальна як для слухача, так і для выканаўцы. Калі сабор наведвае група школьнікаў, я прапаную дзецям сапраўдны цуд — паслухаць “палёт гуку”. Яны адразу змаўкаюць, ловяць гук і... глядзяць на гадзіннікі. Вельмі ўдала ў Сафійцы размешчаны арган, гэта адзначаюць многія славутыя музыканты. У гэтыя дні ў Сафійскім саборы праходзіць фестываль старажытнай камернай музыкі, і на многія канцэрты ўсе білеты былі прададзены яшчэ ў першыя дні распаўсюджвання. А 30 мая аматары музыкі змогуць наведаць канцэрт “Шэдэўры сусветнага мастацтва каля сцен Сафійскага сабора”.

Па традыцыі мы правялі апытанне сярод супрацоўнікаў Полацкага нацыянальнага гісторыка-культурнага музея-запаведніка. У анкетах мы папрасілі вызначыць “7 святынь Беларусі”, але, магчыма, многія вырашылі выказаць сваё меркаванне менавіта наконт “7 цудаў Беларусі” — больш шырокага паняцця. Тым не менш спіс цудаў зноў пашырыўся. З задавальненнем я чытала анкету Таццяны Арловай, якая пазначыла не толькі назвы, але і час стварэння наступных помнікаў архітэктуры: Багародзіцкі сабор у Глыбокім, касцёл Прасвятой Тройцы ў Відзах Браслаўскага раёна, касцёл адшукання Святога Крыжа і касцёл Святога Францыска Ксаверыя ў Гродне... Тройчы ў анкетах узгаданы Будслаўскі касцёл і двойчы — цудадзейная ікона Маці Божай Будслаўскай. Прыгадалі і Сынкавіцкую царкву і Маламажэйкаўскую ў вёсцы Мураванка, і Жыровіцкі манастыр... Вельмі шмат галасоў аддалі палачане за рэліквіі роднага горада — цудадзейныя мошчы Прападобнай Еўфрасінні, заступніцы Беларусі, і Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр, але не забыліся і на Каложскую царкву ў Гродне. У рэшце рэшт на трэцім месцы гэтага апытання — крыж Еўфрасінні Полацкай, другое падзялілі Нясвіжскі палац і Спаса-Праабражэнская царква ў Полацку. На першым жа — Сафійскі сабор і Мірскі замак, якім супрацоўнікі Полацкага музея-запаведніка аддалі роўную колькасць галасоў.