“Мы любілі жыццё, і Радзіму, і вас, дарагія…”

“Мы згарэлі жывымі ў агні”
Я іду па ціхай вуліцы з гасцінна расчыненымі весніцамі. Не бразгаюць калодзежныя калаўроты, не чуваць галасоў, не скалыхнецца на акне фіранка, не выгляне адтуль зацікаўлены старэчы твар. Мёртвая вёска. Мёртвая цішыня. Толькі званы. Кожны іх удар — як стрэмка ў сэрцы. Боль, які застанецца назаўсёды. Памяць, якая не сатрэцца хвілінамі і гадамі.
Падыходжу да кожнага шэрага коміна на месцы спаленай хаты і шукаю, ліхаманкава шукаю ў доўгіх спісах (па дзевяць, па восем імёнаў толькі малых!) імя адной дзяўчынкі, маёй цёзкі, пра якую мне нядаўна расказалі. Яна старэйшая за мяне роўна на пяцьдзесят. Цяпер ёй было б семдзесят тры, і калі б давялося з ёй сустрэцца, я б звярталася да яе “бабуля”. Але яна назаўсёды засталася васьмігадовай дзяўчынкай. Леначка Яскевіч не згарэла ў калгасным гумне, куды сагналі жыхароў Хатыні. Убачыўшы фашыстаў, яна паспрабавала дабегчы да лесу і схавацца. Не паспела: яе дагнала аўтаматная чарга. І вось яе імя — на шэрым слупе побач з імёнамі бацькоў, братоў, сясцёр...
Самаму малодшаму спаленаму жыхару Хатыні было ўсяго сем тыдняў. Гэта быў пляменнік аднаго са сведкаў трагедыі, які дажыў на нашых дзён, — Уладзіміра Яскевіча. Я доўга вагалася, перш чым набрала нумар Уладзіміра Антонавіча: яго за гэтыя шэсцьдзесят пяць гадоў ужо столькі разоў прасілі расказаць пра самае страшнае ў жыцці. Яму зараз семдзесят восем гадоў, значыць, у сакавіку 43-га было трынаццаць. Вось ён, яго вечны ўспамін, згадка аб тым самым жыцці, якога ў Хатыні цяпер няма: “У той дзень сям’я займалася звычайнымі хатнімі справамі. Калолі дровы, бацька, здаецца, рэзаў сечку на корм карове. Дзяцей было шмат, але выхоўвалі нас тады па-іншаму. Старэйшы гадаваў малодшых, пакуль бацькі працавалі ў калгасе... Раптам пачуліся стрэлы. Я пабег у супрацьлеглы бок ад месца, дзе стралялі. Прабег метраў дзвесце і ўскочыў у яму, дзе захоўвалі бульбу. Схаваўся туды і чакаў, баючыся выглянуць. Адчуў толькі, як пацягнула паленым... У нашай сям’і ў той дзень загінула дзевяць душ. Потым мы разам з сястрой Соф’яй, якая таксама цудам выратавалася, жылі ў дзядзькі ў вёсцы Мокаць. Пасля вайны трапілі ў Плешчаніцкі дзіцячы дом...”
Ад гэтых простых, звычайных слоў старога чалавека гісторыя, якую ён расказвае, яшчэ больш жудасная. Уладзімір Антонавіч замаўкае, і я яго больш ні пра што не пытаю. Ён там, у сваёй роднай Хатыні, і ў хаце шумна і весела, і бацька рэжа сечку карове, якая побач, у хляве, чакае пачастунку і з яе вільготнай цёплай пысы ідзе пара... Божа, як чалавек жыве з  гэтымі ўспамінамі? Усё жыццё, з дзяцінства разумеючы, што гэтага не будзе больш ніколі, што гэта знікла за некалькі гадзін, што знішчылі гэта людзі... Людзі?..
 22 сакавіка  1943 года ў Хатыні было спалена 26 хат з надворнымі пабудовамі, знішчана 149 мірных жыхароў. Больш за палову з іх былі дзеці.
“Каб нідзе і ніколі ў віхры пажараў жыццё не ўмірала”
Назвы лагераў смерці і лічбы забітых я чытала на сцяне за бетоннымі кратамі. Сцяна болю. Сцяна агню. Сцяна памяці. Яна тут, у Хатыні, дарэчы. Калі б быў прыбор, здольны вымяраць людскі боль і жалобу, яго б тут зашкаліла. Болю тут столькі, што рэальна, фізічна пачынаеш адчуваць, як заходзіцца-шчыміць сэрца. Трасцянец. Целы забітых фашысты перакладвалі дровамі, аблівалі смалой, закладваючы ў полымя для павышэння тэмпературы авіяцыйныя бомбы... Саласпілскі канцлагер у Латвіі. Трэцяя частка ад усёй колькасці трапіўшых туды савецкіх дзяцей — ураджэнцы Прыдзвіння, Віцебшчыны.  Дзяцей, нават груднічкоў, там трымалі ў асобных бараках. На малых выпрабоўвалі атруты, а таксама  заражалі цяжкімі хваробамі. Ад такіх эксперыментаў памірала да 150 дзяцей у дзень... Цяпер у латвійскіх падручніках па гісторыі лагер у Саласпілсе называюць “прафілактычным”. Што сталася з вашай памяццю, людзі?!
Шэрую, попельную Сцяну памяці ў Хатыні ажыўляюць толькі яркія плямы. Гэта дзіцячыя цацкі. Дзеткі, што прыязджаюць з бацькамі ў Хатынь, пакінулі тут свае лялькі для тых, хто ўжо ніколі не стане дарослым.
У Хатыні, як у кожнай вёскі, ёсць свае могілкі. Могілкі вёсак. Хатынь галосіць па іх сваімі званамі. Агуркі, Боркі, Шыцікі, Весялова, Старонка... Кожная назва — як песня. Колькі б людзей маглі б называць іх сваёй малой радзімай... З 9200 населеных пунктаў, разбураных і спаленых гітлераўцамі ў Беларусі ў час Вялікай Айчыннай вайны, звыш 5295 фашысты знішчылі разам з усім насельніцтвам або часткова ў час правядзення карных аперацый. Напрыклад, у Мінскай вобласці двойчы былі спалены 92 вёскі, тройчы — 40, чатыры разы — 9, пяць і больш разоў — 6 вёсак. У некаторыя фашысты нават прывозілі пясок і раўнялі вуліцы з зямлёй... Хатынь — толькі маленькая свечка гэтага пажару...
“Каб змаглі вы ўсталяваць мір і спакой на зямлі”
Дырэктар Дзяржаўнага мемарыяльнага комлекса “Хатынь” Канстанцін Мішын з сумам адзначае: калі ў часы Савецкага Саюза Хатынь наведвала 1,5—1,7 мільёна чалавек ў год, дык, напрыклад, летась у мемарыяльным комплексе пабывала крыху больш за 120 тысяч. Сёння святыня і боль Беларусі выклікае менш увагі. Можна, канешне, спаслацца на тое, што знаходзіцца Хатынь далекавата ад вялікай дарогі, што з’явілася шмат іншых турыстычных аб’ектаў (праўда, наўрад ці ў каго павернецца язык назваць Хатынь “турыстычным аб’ектам”). Але справа не ў гэтым. Справа ў самасвядомасці кожнага з нас. Справа ў тым, што мы расказваем сваім дзецям у школе і дома. Справа ў тым, як мы пра гэта гаворым: як пра даўно мінулыя падзеі ці як пра непазбыўны боль, які не мае тэрміну даўнасці.
У Хатыні быць цяжка. Эмацыянальна, фізічна. Але ў Хатыні пабыць трэба. Хоць аднойчы ў жыцці. Бо іменна вярнуўшыся адтуль, пачынаеш разумець, што найвялікшае для чалавека шчасце — гэта калі няма вайны. Пасля разумення прыходзіць яшчэ больш важнае — роздум: а што асабіста я магу зрабіць для таго, каб ніколі-ніколі на гэтай зямлі, на Зямлі ўвогуле не з’явілася яшчэ адна Хатынь? Мінае час, сыходзяць у нябыт сведкі той апошняй (дай Божа, каб яна заставалася для Беларусі апошняй на векі вечныя) вайны. Але ёсць званы Хатыні. Яны ўсё раскажуць.