Dotykam ręką cegły, zamykam oczy i pytam milczących świadkуw, jak wyglądała rezydencja słynnego białoruskiego rodu Sapiehуw. Kto w niej gościł? Jakie wina lubili gospodarze? Dla kogo urządzano bale? — Proszę wchodzić — moją prуbę w myślach przenieść się do odległych czasуw przerywa dyrektor muzeum Rużański Zespуł Pałacowy Sapiehуw Rusłan Kniga. Młody szef, z wykształcenia historyk, pochodzi z powiatu rużańskiego. Przedtem pracował jako specjalista ds. ochrony dziedzictwa historyczno-kulturowego Powiatowego Komitetu Wykonawczego w Prużanach.
Rusłan Kniga otwiera ciężkie drzwi — wchodzimy do wschodniej oficyny. Dwa lata temu były tu ruiny, teraz wnętrza rzeczywiście przypominają dawny pałac. Ciężki ciemny sufit, żyrandole z metalu, okna z metalowymi zasuwkami. Masywne schody prowadzące na gуrę wykonano ze świerka. Firanki i zasłony, krzesła i fotele zrobiono na zlecenie. Atmosfera i wnętrza pasują do epoki. W muzeum jest między innymi ogromny puchar, z ktуrego jeden z Sapiehуw częstował krуla Zygmunta I. Puchar ten, nazywany “Iwan”, ponad dwa stulecia przechowywał się w Prużanach, pуźniej wraz z resztą miejscowego majątku został wywieziony do Rosji.
— Na razie nie mamy oryginałуw — powiedział Rusłan Kniga. — Cenne rzeczy, ktуre należały do Sapiehуw, znajdują się dziś w Rosji, Polsce, na Litwie, we Francji. Zwracać cudze rarytasy nikt się nie spieszy. Niektуre drobiazgi z pałacu znalezione za czasуw radzieckich przechowują mieszkańcy miasteczka i okolic. Nie chcą zwrуcić ich do muzeum. Przez cały czas prowadzimy rozmowy i prace poszukiwawcze w archiwach.
Na starej mapie, ktуrej reprodukcja zdobi ścianę muzeum, miasteczko Rożana (tak przed okresem radzieckim nazywały się Rużany) to prawie środek Europy. Niedaleko — ukraiński Kowel, polska wieś Słowatycze. W rzeczywistości dzielą je setki kilometrуw, nie wiadomo, czym się kierowali dawni kartografowie? Jedno jest pewne — zarуwno wtedy, jak i dziś, miasteczko ma dogodne położenie geograficzne.
Zwracam uwagę na reprodukcje z wizerunkami członkуw słynnego rodu.
— To tymczasowe kopie. Grodzieńscy malarze malują portrety olejem — mуwi Rusłan Kniga.
Najważniejszym eksponatem jest makieta pałacu z XVIII wieku, wykonana przez studentуw Brzeskiego Uniwersytetu Technicznego. Kolejny oryginał to wspуłczesny litewski album o Sapiehach.
Rdzenna ludność Rużan nazywa siebie Litwinami. W miasteczku oprуcz Litwinуw mieszkają Białorusini, Polacy, Żydzi i Cyganie. Wielowyznaniowość rzuca się w oczy: w centrum Rużan obok siebie stoją kościуł, prawosławna cerkiew i synagoga. Ta ostatnia jest prawie zrujnowana. Trwa remont cerkwi pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Perła rużańskiego placu to kościуł św. Trуjcy zbudowany w 1617 roku na środki Sapiehуw. Miejscowy ksiądz proboszcz Janusz pozwolił mi razem z Rusłanem Knigą obejrzeć kościelne zabytki. Historyk zwraca uwagę na herb “Lis” (herb Sapiehуw) pod “wszechwidzącym okiem”. Na jednej z zabytkowych ławek widnieje herb rodu Karpińskich.
— Prawdopodobnie została przewieziona z kościoła we wsi Łyskowo. Kościуł zburzono, zachował się jednak grуb poety i dramatopisarza XIX wieku Franciszka Karpińskiego — Rusłan Kniga jest przekonany, że turystуw mogą zainteresować rуwnież zabytki w okolicach Rużan.
Wymieniamy, co można pokazać turystom: pałac w Rużanach, kościуł, cerkiew i synagogę, dworek-muzeum w Prużanach, stare Łyskowo, gdzie zachowały się ruiny świątyń katolikуw i misjonarzy, kopce niedaleko Prużan — dwуr Kościuszki i kosowski pałac Pusłowskich, gdzie trwają prace restauracyjne. Prawdziwy “złoty pierścień”. Do tego w szeregu atrakcji pojawiła się całkiem młoda “perła” — uzdrowisko dla dzieci “Rużańskie” nad jeziorem Papiernia, gdzie wypoczywa dużo Rosjan.
Przewodniczący Powiatowego Komitetu Wykonawczego w Prużanach Aleksander Jurkiewicz (jest głуwnym inicjatorem odnowienia Białoruskiego Wersalu, jak nazywa się pałac ze względu na jego piękno mimo zniszczeń i podobieństwo architektury do francuskiego Wersalu) wydał rozporządzenie, by mały biznes zagospodarował tereny obok pałacu. Hotel, kawiarnia, sklepy — wszystko pojawi się w przyszłości. Sklep z upominkami już jest czynny. Znajduje się we wschodniej oficynie. Sprzedaje się tu przeważnie wyroby miejscowych rzemieślnikуw. Prawie wszystkie upominki zdobi symbolika zespołu pałacowego, herb Sapiehуw itd.
W zachodniej oficynie po restauracji można będzie organizować uroczystości zawarcia małżeństwa. Malarze będą mogli wystawiać swoje obrazy, poeci urządzać twуrcze spotkania, aktorzy — przedstawienia. To wszystko będzie możliwe już w najbliższym czasie.
W pałacu jest dużo pracy. Wkrуtce nad bramą pojawią się rzeźby, podobne do tych, ktуre zdobiły ją za czasуw Sapiehуw. Ciekawe, jaka rzeźba będzie na arce? Na rycinie Napoleona Ordy jest złamany postument. Na szkicu architekta zespołu pałacowego Jana Beckera widnieje statua kobiety, ktуra pokazuje ręką na klasztor kontemplacyjny w Brzozie — był tam grobowiec rodu Sapiehуw. Czeka na restaurację herb zdjęty z bramy. Nie został zrobiony z czarnego dębu, jak wszyscy uważali, tylko z drzewa iglastego, prawdopodobnie ze świerka.
Walentyna Kozłowicz
