Вы чуеце ў сэрцы сваім покліч Бацькаўшчыны? Чуць ці не чуць – вось у чым пытанне... Многія пытаюць: чаму так доўга, амаль дзесяць гадоў ужо, выспявае закон? Гэта спроба згарманізаваць тонкія, далікатныя душэўныя парывы мільёнаў суайчыннікаў з палітычнай воляй беларускай дзяржавы. І зрабіць гэта выключна складана! Майструецца нібы звон-камертон на доўгі час. А ў любой грамадзе ёсць, вобразна кажучы, і людзі з выдатным музычным слыхам, і тыя, што трохі недачуваюць. Ці ўвогуле глухія: не на вушы, дык на душу… Прыняцце ж новага закона можна параўнаць з гучаннем звона, вечавага альбо царкоўнага, па ўсіх кантынентах, дзе ёсць беларусы. Хто пачуе “беларускі матыў”? Хто адгукнецца? Хто захоча весці суладна і сваю мелодыю ў вечным беларускім хоры ці аркестры?Ведаю землякоў з замежжа, якія згадваюць пра Бацькаўшчыну з вільготнымі вачыма. Жывуць за межамі Беларусі тысячы ветэранаў, якія тут партызанілі, вызвалялі гарады і вёскі нашы ад гітлераўцаў у 1944-м, праліваючы кроў і губляючы баявых сяброў. А колькі па свеце тых, хто па розных прычынах мае сімпатыю да нашай краіны і яе людзей! Калі вучыўся я ў Ленінградзе на мяжы 70-80-х і яшчэ пакурваў, аднакашнік Пеця Яршоў, помню, спецыяльна заходзіў у мой інтэрнацкі пакой на Нова-Ізмайлаўскім, каб стрэльнуць “Гродно” ці “Орбиту”: водар тых цыгарэт, казаў, нагадвае пра гады вайсковай службы ў Беларусі. Вусатая, амаль мулявінская ўсмешка ў Пятра: ой, ці не часцінку сэрца гарачага ў чараўніцы беларускай ты, сябра, пакінуў... І там жа, у студгарадку, проста “фанацеў” ад беларускіх песень у выкананні “Песняроў” мой сябар Валодзя Чаранко-Алякпераў з казахстанскага Усць-Каменагорска. А нядаўна ў горадзе Ваўчанску, на Харкаўшчыне, пачуў ад лётчыка: “Я ж нарадзіўся, вырас у Гомелі – таму і лічу сябе беларусам”. І ўсе трое – рускія па крыві, а “зачапіла” іх нешта нашае. Хай сабе і “дым”…
Мы розныя: светапогляд, склад характару… Ніхто без поклічу сэрца не ідзе ў беларускія суполкі: мацаваць родавую і духоўную повязь з Бацькаўшчынай.
Для аднаго беларускі радок у біяграфіі – лейтматыў жыццёвай мелодыі, для некаторых – пусты гук. Безумоўна, кожны іграе сімфонію жыцця па ім жа выбраных нотах. Але – наколькі мы адчуваем сваё – зямляцкае – адзінства? Ці ўмеем суладна граць разам? На вялікі жаль, нават невялікія суполкі ў замежжы часам не могуць знайсці згоды. Трацяць сілы і час не на карысць беларушчыны – на разборкі… “Мы сканфліктаваныя!” – з болем і горыччу казаў на нядаўнім круглым стале ў Міністэрстве замежных спраў і Ян Сычэўскі, лідар самай уплывовай і аўтарэтытнай беларускай суполкі Польшчы – Беларускага грамадска-культурнага таварыства.
Што ж, свет сёння такі. І дзіўна было б спадзявацца, што закон “Аб беларусах замежжа” сам па сабе злагодзіць ды прымірыць мільёны людзей з розным жыццёвым досведам і палітычнымі поглядамі. Аднак, як гаварыў на круглым стале начальнік галоўнага ўпраўлення шматбаковай дыпламатыі МЗСа Юрый Амбразевіч, мэта новага закона – шукаць тое, што яднае беларусаў замежжа. Дарэчы, майце на ўвазе, землякі: гэтае ж упраўленне і курыруе ў міністэрстве пытанні супрацоўніцтва з дыяспарай. Перад пачаткам сустрэчы мой калега задаў спадару Юрыю пытанне, што “пераціраецца” цяпер на розных форумах у інтэрнэце, абмяркоўваецца і ў СМІ: ці не можа і ў нас для беларусаў замежжа з’явіцца нешта падобнае да “карты паляка”? “Цяпер няма сэнсу гэта рабіць ці яшчэ нейкім чынам падзяляць суайчыннікаў замежжа”, – адказаў дыпламат, спаслаўшыся на меркаванні спецыялістаў розных дзяржорганаў. – Наш падыход такі: беларусы замежжа – гэта ўсе, хто меў дачыненне калісьці да Беларусі і да таго ж ідэнтыфікуе сябе як беларус, а тым больш вядзе зацікаўленую дзейнасць, умацоўвае добрыя стасункі з нашай краінай”. Асаблівай увагі і павагі, акцэнтуе ўвагу спадар Юрый, пры тым заслугоўваюць беларускія суполкі, якія створаны і дзейнічаюць у замежжы – усе, хто ў іх працуе, разглядаюцца дзяржавай як суайчыннікі за мяжой. Цяпер складана, аднак, гаварыць, якім чынам іх зможа падтрымліваць дзяржава, ці будуць ім ад яе нейкія льготы. Ды і не ставіцца пакуль такая задача, лічыць Юрый Амбразевіч, гэта ўжо будзе наступны этап узаемадзеяння дзяржавы з дыяспарай. А цяпер “фарміруюцца нейкія палітычныя межы, пэўная палітычная атмасфера ў гэтых пытаннях”. Будзе ісці яшчэ работа над законам і ў Савеце Міністраў, і ў парламенце, і не выключана, што “законапраект можа быць кардынальна зменены”.
Пад час зацікаўленай размовы за круглым сталом яшчэ на адным важным моманце акцэнтавалася ўвага: што гаворка ў праекце закона не ідзе толькі пра беларусаў па этнічных каранях. І тут, на мой погляд, ёсць свая моцная праўда. Згадваюцца жартаўлівыя словы старэйшага сябра на пачатку 90-х, калі бурліла нацыянальнае адраджэнне: маўляў, самыя шчырыя беларусы – то татары ды яўрэі. Між тым, ведаючы слаўную, больш чым 600-гадовую гісторыю супольнага з этнічнымі беларусамі існавання прадстаўнікоў гэтых народаў на Беларусі, іх велізарны ўклад у развіццё культуры менавіта беларускай, тут і спрачацца не выпадае. Дарэчы, яшчэ ў 2000 годзе ў Мінску выйшаў энцыклапедычны даведнік “Беларусы і ўраджэнцы Беларусі ў памежных краінах”. “Так, этнічны прынцып у праекце закона выключаны, – удакладніў Юрый Амбразевіч. – Мы гаворым пра беларусаў замежжа ў шырокім кантэксце – пра ўсіх людзей, якія лічаць сябе беларусамі. Усім вядома: беларусі народ – шматнацыянальны. І калі ты, скажам, татарын па крыві, жывеш у замежжы, але сам нарадзіўся тут, ці твае сваякі калісьці ў Беларусі жылі, лічаць яе сваёй Радзімай, і ты разумееш, што твае карані тут – то мы кажам: так, ты беларус замежжа. А тым больш калі ты імкнешся і да нейкага ўзаемадзеяння з беларускай дзяржавай ці нават тутэйшай татарскай дыяспарай, якая моцная, напрыклад, у Іўі, на Гродзеншчыне. Твае этнічныя карані ніяк не адмяняюць тваю самаідэнтыфікацыю як беларуса”.
За такі падыход выказваліся і ўдзельнікі круглага стала ў МЗСе: беларусаў законатворцы разглядаюць як шматэтнічную нацыю, а не па этнапрыналежнасці. І раздзяляльных ліній па этнічным прынцыпе ў законе не прадбачыцца. Наадварот: гэта так званы інклюзіўны падыход. Такое пажаданне, дарэчы, як гаварылі спецыялісты, выказана было і ў цэлым шэрагу беларускіх суполак замежжа. Бо і там ёсць як чыста этнічныя беларусы, так і прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў, у прыватнасці, дзеці нашых суайчыннікаў ад змешаных шлюбаў. Карані іх родавыя – з Беларусі, ці сваякі іх калісьці тут жылі. І не важна, ці было тое пасля развалу Савецкага Саюза, ці ў папярэднія гады і нават стагоддзі.
Зрэшты, зусім не ў дэфініцыях, як кажуць мовазнаўцы, тут справа. Чуць ці не чуць свой “беларускі матыў” – вось у чым галоўнае пытанне…
Іван Ждановіч
На здымках:
Грыгорый Лаўтэрштэйн (злева), Барыс Іваноў і Валерый Казакоў – лідары замежных суполак суайчыннікаў
Гісторык Аксана Солапава – удзельніца круглага стала з Масквы
