У яго шмат цудоўных твораў. Але старонкі біяграфіі, карані радаводу гэтага знакамітага дзіцячага пісьменніка да нядаўняга часу былі малавядомыя. З аднаго боку ён — савецкі пісьменнік, з іншага — усё жыццё чытаў талмуд, памятаў пра рэлігійнае выхаванне, якое атрымаў у дзяцінстве. Яно і не дзіўна: у сям’і Маршакоў па бацькавай лініі спрадвеку былі рабіны. Гэта бацька паэта, Якаў Міронавіч Маршак, некалі вырашыў: лепш быць добрым інжынерам, чым рабінам. Вядома, што калі ў яго нарадзіўся сын Самуіл, а тое было ў 1887 годзе, то ён працаваў тэхнікам-майстрам на адным з заводаў Варонежа. Дарэчы, і малодшая сястра Самуіла Маршака вядома чытачам —пад псеўданімам Алена Ільіна, як аўтар кнігі “Чацвёртая вышыня”.
Карані ж роду Маршакоў — на Беларусі. З глыбіняў часу дайшлі звесткі, што ў канцы ХVI — пачатку ХVII стагоддзяў у мястэчку Койданава (цяпер горад Дзяржынск, у 30-ці кіламетрах ад Мінска, у бок Стоўбцаў) жыў прашчур Самуіла Маршака, койданаўскі рабін Ізраіль Кайдановер. Варта нагадаць: у іудаізме вучонае званне рабін, ці паважлівае рэбе, азначае літаральна “вялікі, значны, настаўнік”, прысвойваецца пасля атрымання чалавекам рэлігійнай адукацыі і дае яму права ўзначальваць рэлігійную абшчыну, выкладаць у іешыве, быць членам рэлігійнага суда. У 1624-м у койданаўскага рабіна нарадзіўся сын Арон Шмуэль, які пры жыцці вызначыўся як вялікі талмудыст, асветнік, адзін са значных рабінаў таго часу.
Як сведчаць дакументы, Арон — імя, якое было яму нададзена пры нараджэнні. А пасля цяжкай хваробы сына Ізраіль Кайдановер назваў яго Шмуэль, што азначае “Бог пачуў”. Дзяцінства хлопца прайшло ў Койданаве — гэта было ўжо тады вялікае мястэчка, дзе стаялі замак, касцёл, цэрквы, сінагога, ладзіліся кірмашы. Талмудысцкую і рабінскую адукацыю Арон Шмуэль атрымаў у ешыбоце Бярэсця. Пасля вучобы нейкі час быў рабінам у Люблінскім ваяводстве, адкуль, ратуючыся ад казацкіх пагромаў, перабраўся ў Вільню, старажытную беларускую сталіцу, і там выконваў абавязкі яўрэйскага суддзі.
У Вільні ў 1650-м годзе ў Арона Шмуэля нарадзіўся сын, Ціві Гірш. Ён стаў вядомым мысляром, настаўнікам яўрэйскай этыкі. З гісторыі вядома, што ў 1654-м пачалася кровапралітная вайна паміж Рускай дзяржавай і Рэччу Паспалітай. Рускія салдаты і ўкраінскія казакі паводзілі сябе тады па жорсткіх законах ваеннага часу. Вось і ў Вільні абрабавалі дом Арона Шмуэля, згарэла яго бібліятэка з каштоўнымі рукапісамі. У 1656-м, каля горада Любліна, яго маленькі сын быў цяжка паранены казакамі, а дзве дачкі забітыя. Разам з сынам Арон Шмуэль мусіў вярнуцца ў Койданава, але вайна і там дагнала яго. Мястэчка было ўшчэнт разрабавана і спалена. Таму з часам ён перабраўся з сям’ёй у Чэхію, затым — у Германію, дзе займаў пасаду рабіна і выкладаў талмуд.
Памёр Арон Шмуэль Кайдановер у 1676 годзе ў Хмельніку (цяпер Вінніцкая вобласць) на Украіне, пад час пасяджэння рабінаў. У тым горадзе і пахаваны. А яго сын, Ціві Гірш Кайдановер, напісаў і ў 1705 годзе выдаў свой галоўны твор — трактат па этыцы (Каў аяшар), які за 300 гадоў вытрымаў больш за 80 выданняў. У Франкфурце-на-Майне, дзе жыла сям’я яго цесця, ён выдаў і шэраг бацькавых кніг са сваімі прадмовамі і нататкамі. Творы і цяпер перавыдаюцца, вывучаюцца ў ешыботах — так называюць іудзейскія вышэйшыя школы па падрыхтоўцы галоўным чынам рабінаў.
Важная акалічнасць: Арон Шмуэль Кайдановер меў мянушку “Мааршак”, гэта абрэвіятура ад яўрэйскіх слоў “настаўнік наш і рабін Шмуэль Кайдановер”. Меў ён і мянушку “Клюгер”, што азначае “разумны”. Мянушка-абрэвіятура з часам стала прозвішчам, і цяпер жывуць нашчадкі роду з такім прозвішчам у розных месцах Беларусі і ў замежжы. А ў 2002 годзе ў Ізраілі прайшоў нават міжнародны з’езд Маршакоў.
Маці Самуіла Маршака была адукаванай жанчынай, паходзіла з сям’і казённага рабіна Віцебска Бера Абрамавіча Гітэльсона. Калі будучаму пісьменніку споўнілася 6 гадоў, яна разам з дзецьмі перабралася жыць у Віцебск, да бацькоў. Там і прайшло дзяцінства Самуіла Маршака. Дзед яго, Бер Гітэльсон, быў мудрым чалавекам. Сярод яго вучняў, дарэчы, быў вядомы скульптар Марк Антакольскі. І свой шлях у літаратуру Самуіл Маршак пачынаў з вершаў, прысвечаных менавіта Марку Антакольскаму.
Як бачым, карані абодвух бацькоўскіх радаводаў Самуіла Маршака — з нашай зямлі. З літаратурных крыніц вядома, што ён з павагай ставіўся да творчасці маладых паэтаў, дапамагаў ім парадамі. Калі паэту Алесю Салаўю (Альфрэду Радзюку) было 14 гадоў, ён першы свой верш, напісаны на рускай мове, паслаў у “ Пионерскую правду”, дзе працаваў Самуіл Маршак. І вядомы пісьменнік з Масквы напісаў юнаму паэту ў вёску Крысава, на Койданаўшчыну-Дзяржыншчыну, зямляку яго продкаў: “Пиши по-белорусски! Только на том языке ты сможешь хорошо писать, который ты хорошо знаешь от колыбели. Ты мыслишь по-белорусски, а пишешь по-русски, и мысли свои выражаешь несоответственно русскому языку”. Тая аўтарытэтная парада, пэўна, і стала для маладога паэта паваротным пунктам у творчасці: ён пачаў пісаць толькі на роднай, беларускай мове.
Лявон Целеш
На здымку:
Пісьменнік Самуіл Маршак
