Радаўнiцу карэспандэнты «Р» правялi на малой радзiме чалавека, дзякуючы мужнасцi якога мы ўсе жывём на белым свеце
«А можа, гэта быў самы сапраўдны цуд… У тое, што я зараз скажу, можаце не верыць, але памяццю сяброў сваiх загiнуўшых клянуся, што праўду кажу. Дзесьцi за месяц да аварыi я прыехаў у Белую Сароку. I ноччу прыснiў… Багародзiцу. Штосьцi велiчнае i велiзарнае, асляпляльна ззяючае. Нi абрысу постацi, нi твару не бачыў, але я, трыццацiгадовы i далёкi ад рэлiгii чалавек, чамусьцi адразу зразумеў, што гэта Багародзiца. Ранiцай расказваю пра гэта маме, а яна ў слёзы: «Не ведаю, сынок, да чаго такi сон...»
Чалавек, якi казаў мне гэтыя словы чатыры гады таму, побач са мной. Яго мама, якой сын пра дзiўны сон расказваў, таксама. Усе разам мы стаiм на парослай мурагом вясковай вулачцы i глядзiм на iх родную хату. Якую жанчына, тады яшчэ маладая, поўная сiл i прагi да жыцця, разам са сваiм чалавекам, якога вось ужо шосты год побач няма, будавала па бярвенцу, па дошчачцы. Хату, дзе пабачылi свет шасцёра iх дзяцей – тры хлопчыкi i тры дзяўчынкi. Як па заказе. Мы стаiм тут ужо колькi хвiлiн, а з хаты нiхто не выходзiць нам насустрач, не кiдаецца з абдымкамi да родных людзей, нiчые постацi не мiльгаюць за вокнамi. Нiхто i не выйдзе, нiхто не кiнецца. Няма ў хаце вокан, няма жылога духу. I тое, што яна ўвогуле ацалела, што не з’ехала долу страха, не пайшлi ў зямлю вуглы, таксама можна лiчыць цудам. Бо апошнi раз гаспадыня выйшла, прыхапiўшы з сабой абразы, з яе дзвярэй 4 мая 1986 года – быў, кажа сёння яна, якраз Вялiкдзень, але свянцонага яйка сям’я пакаштаваць не паспела. Так, праз сорак з нечым год пасля вайны, палешукi зноў прыпомнiлi страшнае слова «эвакуацыя».
Хата, ля якой мы гамонiм, стаiць у выселенай вёсцы Белая Сарока, пра якую яе насельнiкi казалi, што яна апошняя ад Беларусi i першая ад Украiны: да мяжы цяпер ужо другой дзяржавы тут напрасткi меней кiламетра. А жылi ў ёй, пакуль на Чарнобыльскай АЭС, да якой адсюль 18 кiламетраў, не грымнула, Мiхаiл Мiканоравiч i Вольга Пiлiпаўна Шаўрэй, тут нарадзiлiся iх дзецi Лёня, Ваня, Пеця, Таня, Марыя, Лена. I вось ужо чвэрць стагоддзя без аднаго года iх гняздо раскiданае, дзецi i iх мацi могуць убачыць родныя сцены толькi некалькi дзён у год – на Радаўнiцу жыхарам адселеных вёсак можна прыехаць на могiлкi, дзе ляжаць iх родныя i блiзкiя. I шлях гэты — ад Нароўлi да Белай Сарокi — для iх горкi, сказаў бы нават – крыжовы. Бо прыстойная яшчэ шаша даўжынёй у сорак з нечым кiламетраў iдзе праз многiя вёскi, якiя напаткаў той жа лёс, што i Белую Сароку. Дзёрнавiчы, Вяпры, Надтачаеўка, Ражава, Даўляды... Для нас з калегам, людзей нетутэйшых, гэта проста назвы, якiя ледзьве чытаюцца на ржавых указальнiках, свайго роду, прабачце за гэты выраз, экзотыка, «сталкераўскага» кшталту пейзажы – пустыя, з выбiтымi вокнамi хаты, сельскагаспадарчая тэхнiка, якая ўрасла ў зямлю, стромкiя, у дзесяткi метраў вышынёй, асiны, што прараслi праз разбураныя стрэхi складоў i ферм. Для Вольгi Пiлiпаўны i яе сына Iвана – родныя да болю мясцiны, дзе жылi iх знаёмыя, блiзкiя, да якiх яны хадзiлi на вяселлi, хрэсьбiны i хаўтуры. I да якiх нiколi ўжо не прыйдуць, а сустрэцца, калi пашчасцiць, можна толькi на Радаўнiцу.
— Бач, клёны мае зусiм пасохлi. Мы з братамi з лесу iх насiлi, садзiлi, ваду лiлi вёдрамi, бо тут у нас пясочак. Прыжылiся былi, а цяпер усё, нежывыя, — перарывае невясёлыя мае думкi Iван Шаўрэй i паказвае на ладныя ўжо дрэвы, што купкай стаяць ля яго хаты. Пакуль стаяць.
Iван Мiхайлавiч, як бачу, за чатыры гады, што прайшлi з першай нашай сустрэчы, не моцна змянiўся. Нешматслоўны, каржакаваты, вусы i валасы гэтакiя ж густыя i чорныя. Мацак. Сапраўдны паляшук, якi будзе доўга запрагаць, але калi паедзе, то ўжо паедзе, якi будзе доўга мераць, але калi ўжо адрэжа, то адрэжа, пераразаць не прыйдзецца. Гледзячы на якога нiколi i не падумаеш, што нават тое, што ён стаiць вось тут, побач з намi, нешта нам расказвае, пяшчотна тулiць да сябе дачушку Ангелiнку, увогуле на свеце жыве, ужо цуд. Бо не было яшчэ, наколькi мне вядома, выпадкаў, каб чалавек атрымаў дозу 500 рэнтгенаў i застаўся пасля гэтага жыць, — да Чарнобыля медыцына сцвярджала, што смяротнымi для чалавека з’яўляюцца ўжо сто рэнтгенаў.
Але менавiта таму, што Iван Шаўрэй узяў на сябе гэтыя пяцьсот рэнтгенаў, яго браты Леанiд i Пётр, iх швагер Сяргей Лягун — яшчэ 1400 на ўсiх, iх камандзiр Валодзя Правiк — 1200, засталiся жыць i мы з вамi. А наша Беларусь, вецер на якую 26 красавiка 1986 года дзьмуў якраз ад Чарнобыля, не стала суцэльнай зонай адсялення...
«Дыспетчар Сяргей Лягун, мой швагер, глянуў на пульт i самлеў – уся сiстэма супрацьпажарнай бяспекi выйшла са строю. А потым такi нiбыта выдых, падобна на выкiд пары, да якiх мы ўжо прывыклi i ўвагi не звярталi. Я выскокваю на вулiцу, i тут як трасяне! Два выбухi ўнутры, i потым трэцi, якi расшкуматаў дах чацвёртага блока... Гэты вогненны шар у мяне i сёння перад вачамi... Вышыня станцыi – семдзесят адзiн метр, а шар гэты, вогненна-чорны такi, вiсеў яшчэ метрах у ста над ёй. Выбух быў такой моцы, што жалезабетонныя плiты раскiдала на сотнi метраў наўкола. Сяргей Лягун уключыў сiгналiзацыю, i мы... пайшлi... туды...»
Гэтыя словы запiсаны на маiм дыктафоне таксама чатыры гады назад – Iван Мiхайлавiч Шаўрэй расказваў мне, як камандзiр другога аддзялення пажарнага каравула ваенiзаванай пажарнай часцi Чарнобыльскай АЭС Iван Шаўрэй 26 красавiка 1986 года разам з начальнiкам каравула Уладзiмiрам Правiкам, братам Лёнем пайшлi туды... На дах чацвёртага блока АЭС. Як подбегам, з цяжкiмi пажарнымi рукавамi на плячах, паднялiся па лесвiцы на семдзесят адзiн метр i сталi на чацвёртым блоку па раду, як кажа Iван Мiхайлавiч, «А». Як потым зноў спусцiлiся з блока, зноў паднялiся, зноў разгарнулi свае гэтыя рукавы ўжо на радзе «Б» i зноў, у суцэльным дыме i пры пякельнай тэмпературы, залiвалi вадой палаючыя кавалкi графiту, тапталiся па iх самi... Праз некаторы час да iх далучылiся калегi-пажарныя з горада Прыпяць: Вiктар Кiбянок, Уладзiмiр Цiшура, Мiкалай Цiцянок, Мiкалай Вашчук, Васiль Iгнаценка.
З iмi Iван Мiхайлавiч ужо не сустрэнецца нiколi – яны засталiся толькi ў гiсторыi, яны самi – гiсторыя. Горкая, як палын.
«Мы пратрымалiся дзесьцi каля гадзiны. Хлопцаў Кiбянка, Вашчука, Iгнаценку ўжо забiраюць. I тут мяне павяло – паплыў. Выехалi за вароты атамнай, у Прыпяцi ў медсанчасцi вядуць у душ, але мы ўжо нiчога не разумелi, валiлiся прама ў душавых».
А ў цiхай Белай Сароцы ранiцай 26 красавiка Мiхаiл Мiканоравiч i Вольга Пiлiпаўна чакалi сыноў i дачок – дамовiлiся, што пасадзяць бульбу. Сонца ўжо высока, а дзяцей няма. Ужо хмурыцца, бурчыць нешта сабе пад нос бацька – што ж гэта, маўляў, такое, нiколi ж не было, каб хлопцы паабяцалi нешта, а самi не зрабiлi. Супакойвала, як магла, свайго чалавека жонка, але i ў самой сэрца цiснуць пачало – не тое нешта робiцца.
— I не памятаю ўжо, як i чаму, але ж пайшла раптам пагалоска, што станцыя гарэла. Потым нехта бацьку сказаў, што хлопцы нашы, Лёня, Пеця, Ваня i зяць Сяргей цi абгарэлi, цi патруцiлiся. Бацька на матацыкл i ў Прыпяць. Не пускаюць. Ён матацыкл у кусты, а сам сцежкамi, сцежкамi пешшу ў горад. Прабраўся, знайшоў Ваню... I колькi ён у бальнiцы той ляжаў, столькi Мiканоравiч мой да яго i прабiраўся. Па тры разы на дзень паспяваў. Малако казiнае вазiў, ледзь не сiлком пiць застаўляў. Зёлкi ў мяне, не помню ўжо якiя, былi, я яму давала, казала, каб даваў Ваню. Яны, мусiць, i дапамагалi. Божанька дапамог – так мы яму малiлiся, так прасiлi, каб дзетак нашых без пары не прыбiраў...
Гэта ўжо Вольга Пiлiпаўна. Мы з ёй сядзiм на лавачцы ля магiлак родных ёй людзей, размаўляем. Раз-пораз перарываемся – падыходзяць да жанчыны людзi, былыя яе аднавяскоўцы, якiх па свеце раскiдала i якiя таксама прыехалi да сваiх родных, яны абдымаюцца, цалуюцца, выцiраюць хусцiнкамi слёзы. Людзей, як мне падаецца, даволi многа стаiць ля могiлак, што размясцiлiся ў светлым сонечным сасоннiку, дзесяткi два легкавiкоў, увiхаюцца ля крыжоў i агароджаў i старэйшыя, i маладзейшыя.
— Не, дзеткi, менее нас з кожным годам. Старэем мы, сыходзiм. Вязуць сюды ўжо не ўсiх. Раней, калi думалi, што вернемся, яшчэ везлi, а цяпер – не, хаваюць там, дзе жывуць.
Вользе Пiлiпаўне – восемдзесят два, больш чым сталы ўзрост i цяжкае, нялёгкае жыццё. Яна невысокая, зграбная, у яе баляць ногi, а вочы – такiя жывыя i з такой спагадай глядзяць на цябе, што адразу, хоць i знаёмы з ёй нейкую гадзiну, разумееш, – яе дабрынi i ласкi хапала ўсiм шасцярым дзецям, менавiта яны былi для яе святлом у акенцы. Зараз яна жыве ў Кiеве, там яе сыны, Лёня i Пеця, сяcтра, на Украiне жывуць i дочкi, а сюды прыехала з Iванам, яго жонкай Наташай, iх дзецьмi — Арцёмам i Ангелiнай.
— Вось тут мой тата, Пiлiп Рыгоравiч, побач – мама, Агрыпiна Кузьмiнiчна, — Вольга Пiлiпаўна паказвае на агароджы, якiя фарбуе Iван, i уздыхае: — Бацька наш памёр за тры месяцы да вайны, зусiм маладым, нас у мамы васьмёра было. Цяпер толькi я i сястра засталiся. Брат Якаў тут ляжыць, Мiша – у Ленiнградзе, Андрэй – у Калiнкавiцкiм раёне, Лёня – у Пiнску. Увесь наш род па свеце раскiдала, дзякуй Богу, дзеткi мае ацалелi...
Чаму яе дзецям, схапiўшым такiя страшэнныя дозы смяротнай радыяцыi, пашчасцiла застацца жывымi, жанчына, вядома ж, не ведае. Не ведае яна мудраге-лiстых навуковых тэрмiнаў «гены», «супра-цiўляемасць арганiзма», «пункцыя спiннога мозгу». Цвёрда ведае другое: яе дзецi нiколi i нiкому ў жыццi дрэннага не зрабiлi, шанавалi iх, сваiх бацькоў, самую цяжкую работу заўсёды старалiся ўзяць на свае плечы, не капрызiлi i не нэндзiлi, елi тое, што ставiлi на стол, i не выбiралi кожны для сябе лепшае месца ў цеснаватай хаце. Магчыма, думае мацi, усё гэта iм i залiчылася.
«Мне неяк давялося папасцi ў палату да Валодзi Правiка. Заходжу, ён ляжыць пад прасцiнкай. Негр... Чорны-чорны... Вусны распухлi... Мацi яго побач, нацiрае яблыкi. Валодзя мне: «Мiхалыч, вазьмi з’еш за мяне...» Я гэтыя словы ўсё жыццё памятаць буду... Адзiн Валодзя з нашага каравула i памёр. Ён у рэактарную залу заходзiў, вялiкую дозу схапiў... Страшна памiралi хлопцы... Я тры крызiсы перанёс. Пасля апошняга, калi яшчэ i падняцца не мог, прыходзiць урач наш Аляксандра Фёдараўна Шамардзiна i вiншуе мяне з днём нараджэння. Я здзiвiўся, дзень нараджэння ў мяне ў снежнi, а яна кажа: «Сынок, ты будзеш жыць!» Я заплакаў...»
Гэта зноў дыктафонная стужка. Расказ Iвана Шаўрэя аб тым, як ён вяртаўся з таго свету ў IV маскоўскай клiнiцы. Ён гэта здолеў, яго сябры, прозвiшчы якiх я назваў, не здолелi. Iван Мiхайлавiч зараз у Нароўлi, не надта каб вельмi здаровы, але жывы. Вiктар Кiбянок, Уладзiмiр Правiк, Уладзiмiр Цiшура, Мiкалай Цiцянок, Мiкалай Вашчук, Васiль Iгнаценка, такiя ж, як ён, атамныя пажарныя, на Мiцiнскiх могiлках у Маскве. Яны па-мерлi. Страшна, як кажа Iван Шаўрэй, памерлi. Каб жылi мы.
Мы жывём. Але цi заўсёды памятаем, дзякуючы каму бачым сонца i неба, сустракаем зiмы i вёсны, цi ўсё зрабiлi для таго, каб памяць жыла i тады, калi нас, сведак i ахвяр самай страшэннай тэхнагеннай катастрофы на зямлi, ужо не будзе? Чаму, спытаецеся, я так стаўлю пытанне? Адкажу, з вашага дазволу, кароткай вытрымкай са свайго артыкула чатырохгадовай даўнасцi: «У Беларусi двое пажарных, якiя захiнулi нас з вамi i ўвесь свет ад Чарнобыля, – Васiль Iгна-ценка i Iван Шаўрэй. Васiлю Iгнаценку стаiць помнiк на радзiме, у Брагiне. У кожную гадавiну Чарнобыля да яго кладуцца кветкi, тут праходзяць мiтынгi. Iван Шаўрэй жывы, але аб яго подзвiгу мала хто ведае. Гэта мне падаецца няправiльным. Уношу прапанову. Некалькi гадоў таму грамадская арга-нiзацыя «Шчыт Чарнобыля» хадайнiчала аб прысваеннi звання Героя Беларусi (па-смяротна) Васiлю Iгнаценку i верталётчыку Васiлю Вадалажскаму, якi зрабiў 120 вылетаў да рэактара i скiнуў у яго 300 тон спецыяльнай сумесi. Па нейкiх прычынах iнiцыятыва заглухла. Але зараз, напярэдаднi 20-й гадавiны Чарнобыля, ёсць, мне здаецца, сэнс да яе вярнуцца. I спiс з двух загiнуўшых дапоўнiць адзiным жывым пажарным – Iванам Шаўрэем».
Дадаць да сказанага я нiчога не магу. Толькi паправiць лiчбу 20 на 24, а далей – па тэксце.
На здымку: Iван Шаўрэй з дачушкай Ангелiнай.
Фота: Аляксандр ТАЛОЧКА
