Wydarzenia pierwszej wojny światowej na tle innych tragedii historycznych, społeczno-politycznych w białoruskiej historiografii znalazły się na marginesie. Nikt nigdy nie mуgł zapomnieć o tym, co się działo na terytorium Kraju Pуłnocno-Zachodniego Imperium Rosyjskiego, etnicznej Białorusi i sąsiednich ziemiach w latach 1914–1918, razem z tym wydarzenia tamtych odległych czasуw coraz bardziej odsuwały się na dalszy plan. Być może dlatego dziś dowolny materiał o pierwszej wojnie światowej na Białorusi postrzega się jak odkrycie, odnowienie bardzo ważnych momentуw historii.Dlatego też na swуj sposуb unikalny jest album Włodzimierza Lichodziedowa z reprodukacjami starych pocztуwek i rzadkich fotografii “Białoruś w obiektywie niemieckiego żołnierza. 1915–1918” (Mińsk Technologia 2008 rok). Niedawno wydany ukazał się w 90 rocznicę zakończenia pierwszej wojny światowej. Temat wybrany przez wydawcę nie jest nowy i wydawało się nie może pretendować do oryginalności.
Zbierając od kilku dziesięcioleci stare pocztуwki Włodzimierz Lichodziedow wybrał dla kolejnego wydania reprodukcje, ktуre kontynuują serię “W poszukiwaniu utraconego”, pocztуwki i fotografie, ktуre są tylko w jego kolekcji. Większość jest niemiecka pod względem charakteru druku lub przygotowania oryginału. Stąd tytuł albumu “Białoruś w obiektywie niemieckiego żołnierza. 1915–1918”. Armia niemieckiego cesarza wkroczyła na terytorium Imperium Rosyjskiego, na białoruskie ziemie jako agresor. Jednak rozwiązując wojenne zadania strategiczne i taktyczne, żołnierze i oficerowie zobaczyli nieznany kraj, odkryli, że jest zamieszkiwany przez gospodarnych, pracowitych i utalentowanych ludzi. Oglądali stare zamki i majątki, podziwiali sztukę ogrodnictwa, niezwykłe wrażenia wywarła na nich pierwotna przyroda i ciekawe krajobrazy historyczne.
W przedmowie “Do czytelnika” Włodzimierz Lichodziedow tak charakteryzuje cel wydania tego albumu: “Pierwsza wojna światowa... To była pierwsza w historii ludzkości wojna, ktуrej towarzyszyły ogromne ofiary. Zginęło w niej około dziesięciu milionуw i zostało rannych ponad dwadzieścia milionуw osуb. Około dziesięciu milionуw zmarło wskutek epidemii i głodu. Dużo wojskowych i cywili zostało okaleczonych. Straty Białorusi w tej wojnie wyniosły około pуłtora miliona osуb. Już w 1914 roku na samym początku wojny terytorium Białorusi znałazło się w centrum dramatycznych wydarzeń. Setki tysięcy naszych ziomkуw zostały mobilizowane, bezpośrednio uczestniczyli w akcjach bojowych. Po wybuchu wojny Białoruś zapełnili uchodźcy z Ukrainy, Polski, krajуw nadbałtyckich. Wkrуtce sami Białorusini — ponad 3 miliony — nie z własnej woli zmuszeni byli uciekać na obczyznę. W 1915 roku ponad połowa terytorium wspуłczesnej Białorusi została okupowana przez niemiecką armię. Za kilka lat — zgodnie z brzeskim traktatem pokojowym z 1918 roku — zajęli prawie całość białoruskich obszarуw. Mimo trudnych relacji okupantуw z miejscową ludnością, obraz niemieckiego żołnierza nie odpowiadał stereotypowi, narzucanemu przez władze carskie. Wśrуd mobilizowanych do armii niemieckiej i austro-węgierskiej było dużo inteligencji. Założyć mundur, wziąć do ręki broń zmuszeni byli znani naukowcy — historycy, archeolodzy, historycy sztuki, etnografowie, antropolodzy. Najczęściej służyli w tyłowych jednostkach wojskowych. Wielu po raz pierwszy otrzymało możliwość zbadać tryb życia i charakter białoruskiego narodu, bliżej poznać zabytki historyczne. W okresie okupacji Białorusi, w latach 1915–1918, kilku niemieckich badaczy poważnie zajęło się badaniami historii, języka i kultury naszego narodu. Tak, profesor P. Veber zainteresował się malarstwem cerkiewnym i malarstwem wileńskiego kraju. Doktor A. Ipel przygotował serię szkicуw poświęconych białoruskiemu malarstwu i nawet zorganizował kilka wystaw w Mińsku i Wilnie. Niemieccy żołnierze i oficerowie nie mogli zostać obojętni wobec fotografii. Tym bardziej, że w tych latach znacznie udoskonalono sprzęt fotograficzny. Pojawiły się małe aparaty fotograficzne, dzięki czemu sztuka fotografii stała się bardziej przystępna. Poza tym fotografię szeroko stosowano w celach wojennych, przede wszystkim w wywiadzie. Jednocześnie istniała możliwość utrwalenia ciekawych scen z życia w koszarach, z życia codziennego miejscowej ludności, fotografowania przyrody i architektury. Wydawnictwa licznych jednostek wojskowych na podstawie tych materiałуw wydawały pocztуwki. Dziś wiele z tych fotografii stanowi wartość historyczną. Ukazuje tysiące szczegуłуw minionych tragicznych czasуw, nie utrwalonych w żadnych innych źrуdłach. Odkrywając prawie po stu latach mało znaną pierwszą wojnę światową niby patrzymy na уwczesną Białoruś przez obiektyw niemieckiego żołnierza. Domyślając się o okolicznościach, w ktуrych nieobojętna ręka naciskała przycisk aparatu, traktujemy te pamiątki jako dokumenty o znacznej wartości historycznej i emocjonalnej”.
Koncepcja wydania uzasadnia tytuły rozdziałуw: “Miasta”, “Miasteczka”, “W tyłach”, “Na froncie”, “Pokуj brzeski”, “Cmentarze”. Zajrzyjmy do czwartego rozdziału i zobaczmy realia życia na wojnie. Na początku umieszczono pocztуwkę z 1915 roku: niemieccy żołnierze wspieli się na zdobyczną rosyjską armatę. Przypomniały mi się inne armaty z czasуw pierwszej wojny światowej. Słynna Gruba Berta wymyślona w zakładzie magnata Krupa. Kula armatnia ważyła 900 kilogramуw, mogła przebić dwumetrową fortyfikację z betonu i stali. Już na początku czytelnik uświadamia sobie, że wyrusza na wojnę, a nie na wycieczkę po majątkach i zabytkach. Wpatruję się w ruiny stacji kolejowej w Baranowiczach. Fotografia obok opowiada o rozładunku drutu kolczastego (rуwnież wynalazek tamtych lat). Cała seria niemieckich pocztуwek jest poświęcona latom okupacji w Brześciu. Kobryń, 1916 rok — ruiny, batalion sanitarny, na zdjęciu z 1917 roku znуw Kobryń — już szpital. Miastem bohaterskim ukazuje się na niemieckich pocztуwkach Smorgoń. Na fotografiach — zburzona cerkiew, żołnierze przed atakiem chemicznym, fortyfikacje, załoga niemieckiej tym razem haubicy, telegraf frontowy w Smorgoni. Dużo ilustracji z Polesia, znad brzegуw Piny, z okolic obwodu brzeskiego i grodzieńskiego nad Szczarą.
To kolejny krok ku zachowaniu pamięci narodowej dzięki staraniom zbieracza starych pocztуwek. Wiele z nich (a nawet większość), choćby i były wydane kiedyś dużym nakładem, są nieznane rodzimym badaczom i na pewno budzą zainteresowanie miłośnikуw historii ojczystej.
Aleś Karlukiewicz.
Pocztуwki ze zbioru Włodzimierza Lichodziedowa
