Ці хопіць для таго, каб нашы дзеці ведалі праўду аб вайне, школьных экскурсій і ўрокаў гісторыі?
Нядаўна са сцяны Брэсцкай крэпасці нейкія недавяркі скралі мемарыяльную дошку. Выпадак для нашага грамадства не “звычайны”, не “тыповы”, хутчэй — шакіруючы. Пацверджанне таму — шматлікія водгукі на нашым сайце пасля публікацыі невялікай інфармацыі аб тым злачынстве. Чытачы абураліся, прапаноўвалі жорстка пакараць тых, хто замахнуўся на памяць, разважалі аб маралі і выхаванні... “Пэўна, тыя, хто дошку скраў, ніколі не былі ў самой крэпасці менавіта як у мемарыяле, проста не ведалі, як тут пакутавалі і гінулі людзі, як яны мужна змагаліся, знемагаючы ад спёкі, голаду і смагі. Інакш наўрад ці ў іх, якімі б “прапашчымі” яны ні былі, паднялася б рука на такое”, — напісаў у рэдакцыю настаўнік з Магілёва Мікалай Супрановіч.
З гэтага ліста вынікае сапраўды вельмі цікавае і надзённае на сённяшні дзень пытанне: што наша моладзь, нашы дзеці ведаюць пра тую вайну? Я не маю на ўвазе школьныя ўрокі, школьныя мерапрыемствы, якія, канешне, даюць плён, але, згадзіцеся, нярэдка ўспрымаюцца дзецьмі як нешта ледзь не прымусовае, а значыць, і не надта вартае ўвагі. Я аб тым, ці ўспамінаем мы пра тую вайну па-за школьнымі ўрокамі? Ці яна адыходзіць у нябыт разам з прадзедамі і прабабулямі, якія пяшчотна пазіраюць на нас ужо не з вокнаў — з помнікаў на могілках ды з фотаздымкаў у схаваных на паліцах альбомаў?
З вуснаў міністра адукацыі нядаўна прагучала слушная прапанова скласці спіс памятных месцаў краіны, дзе за адзінаццаць гадоў навучання павінен пабываць кожны беларускі школьнік. Несумненна, у гэты спіс увойдуць і Брэсцкая крэпасць, і Хатынь, і Курган Славы... І гэта будзе вельмі добрая, патрэбная ўсім нам справа... Але, выбачайце за настойлівасць, я зноў за сваё: ці правільна гэта — чакаць, пакуль пра тую вайну дзіцяці раскажа школа? А самім абмежавацца (у лепшым выпадку) набыццём для сына камп’ютарнай гульні “ў вайну” і растлумачэннем кшталту: “вось гэта — нашы”?
Але ж вайна была, калі падумаць, зусім нядаўна — нейкіх семдзесят гадоў назад — усяго два пакаленні да яе. І была не дзесьці далёка — тут, на гэтай зямлі. І нам, дарослым, пашчасціла пачуць пра вайну непасрэдна ад тых, хто яе перажыў і — выжыў. І ў кожнай сям’і ёсць свая вельмі простая і чалавечая гісторыя (унукі маёй мамы, напрыклад, ужо з дзяцінства ведаюць пра тое, як немец страляў у столь над галовамі, — думаў, там партызаны, а пацяруха са столі засыпала ёй з братам вочы, і яны некалькі дзён нічога не бачылі)... У кожнай сям’і на гэтай зямлі ёсць яшчэ званы Хатыні, звонкая цішыня Брэсцкай крэпасці, дзе рэхам адбіваецца кожны крок, велічная вышыня Кургана Славы, сотні іншых помнікаў, да якіх можна прыйсці і прывесці дзяцей, не чакаючы, пакуль гэта зробіць школьная экскурсія.
...Аднойчы ад супрацоўнікаў нашага Дзяржаўнага архіва кінафотафонадакументаў давялося пачуць вельмі паказальную, на мой погляд, гісторыю. Дзесьці ў канцы 90-х яны павезлі ў Мюнхен выставу трафейных, захопленых нашымі салдатамі фотаздымкаў, якія самі фашысты рабілі на акупіраванай тэрыторыі. Выстава жудасная: нелюдзі, не саромеючыся, пазіравалі на фоне ўласнаручна спаленых хат, закатаваных людзей. Раптам адна пажылая жанчына ледзь не страціла прытомнасць ля аднаго фота: у каменданце Оршы, зазнятым на фоне павешаных партызан, яна пазнала ўласнага бацьку...
А ўся драма гэтага выпадку была ў тым, што паважаная фрау, якая пагадавала ўжо сваіх унукаў, усё жыццё пражыла ва ўпэўненасці, што тата быў дарожным інжынерам і займаўся на вайне выключна тым, што рамантаваў падарваную партызанамі чыгунку, а пасля ад рук гэтых самых партызанаў, бедны, і загінуў, хоць сам нават зброі ніколі ў руках не трымаў. Ва ўсякім разе, так ёй расказвала маці, і бацька ў яе вачах быў заўсёды калі не героем той вайны, дык дакладна яе бязвіннай ахвярай.
Жанчына з разгубленай надзеяй пытала ў арганізатараў выставы: можа, гэта недарэчная памылка — тое, што на фота? Але імя і прозвішча нацыста супадалі, дый факты былі больш чым красамоўныя: аказалася, персанаж на здымку — адзін з васямнаццаці асабліва жорсткіх фашысцкіх бонзаў, што лютавалі на тэрыторыі Беларусі, якіх судзілі “па гарачых слядах” летам 1944-га ў толькі што вызваленым Мінску. І ўвесь судовы працэс здымаўся на кінаплёнку, і кінаплёнка тая ў нашым архіве захавалася.
Фрау — мужная жанчына! — тую плёнку захацела паглядзець. Яна прыехала ў Дзяржынск (архіў знаходзіцца там), яе адвялі ў кіназалу, запусцілі праектар і пакінулі адну. Праз дзве гадзіны яна выйшла адтуль прыгаломшаная і адзінае, што змагла сказаць: “Вы ўнікальны народ, калі змаглі дараваць такое”...
Я, уласна, дзеля чаго гэту гісторыю прыгадала? Праўда і памяць аб той вайне, па сутнасці, нікому, акрамя нас, асабліва і не патрэбныя, іх там, на захадзе, дзе зараз спрабуюць вучыць нас, як жыць, часта не ведаюць і ведаць не надта хочуць. А гісторыя вучыць, што паўтарэнне самых яе жудасных падзей пачынаецца менавіта з забыцця. Значыць, і помніць, і адказваць за тое, каб той жах ніколі не апанаваў больш зямлю, — нам, і тым, хто гуляе на камп’ютары “ў вайну”, “абараняючы” Брэсцкую крэпасць, але не ведаючы яшчэ, што яна сапраўды ёсць на гэтай зямлі.
Але ж яны даведаюцца, праўда? І пра яе, і пра Хатынь, і пра Курган Славы. Мы павязём іх туды, раскажам, пакажам, самі яшчэ раз нешта важнае для сябе ўспомнім. Ні сабе, ні ім не дазволім забыцца. Мы проста не маем такога права.
