Ojczyzna dla każdego z nas zaczyna się od domu rodzinnego. Urbanizacja zrobiła swoje i pojęcie domu dla wielu oznacza mieszkanie w bloku mieszkalnym. Jednak nawet w oczach zatwardziałych mieszkańcуw miasta pojawia się ciepły błysk na wspomnienie o zwykłym drewnianym domu na wsi, gdzie ktoś z nich urodził się, a kogoś gościli krewni. Na Białorusi jest wiele takich domуw. Jakkolwiek są zmieniane, często zachowują się klasyczne elementy, zrodzone przez stulecia tradycji. Przenoszą się do nowego życia rуżne przedmioty codziennego użytku…Nie może być inaczej, ponieważ jest to część kultury narodowej, jej “cement genetyczny”. W pięciu ścianach
Przez wiele wiekуw dla Białorusina dom i jego otoczenie były “dziadzińcem” (tym, co pozostało od przodkуw “dziadуw”) i “dziacińcem” (miejscem, w ktуrym przeszło dzieciństwo). Nie przypadkiem miejsce do budowy domu wybierano bardzo starannie.
Plan budowy, wnętrza, dekoracje początkowo wytwarzał wiejski tryb życia. Na Białorusi, najbardziej rozpowszechnionym rodzajem budowli dla chłopуw o średnim dochodzie była chata z pięcioma ścianami. Cztery ściany tworzyły prostokąt, a piąta, poprzeczna, dzieliła dom na dwie połowy. Z kolei każda połowa także dzieliła się na dwie części.
Pięć głуwnych ścian zrębu było wykonanych z grubych okrągłych lub kwadratowych bali. Dolną część zrębu (“padwalinę”) wcześniej układano bezpośrednio na ziemi, a pуźniej — na kamieniach lub fundamencie. “Padwalina” była grubsza niż inne bale zrębu. Poza tym służyła jako prуg przy wejściu na ganek.
Dach — dwuspadowy. Przez długi czas pokrywano go słomą, a pуźniej — cienkimi płytkami (“drankamі”).
Drzwi wejściowe były dość szerokie. Miały “klamkę”, czasami zamykały się z podwуrka na prosty zamek. Mały klucz chowano powyżej ościeżnicy drzwiowej lub w małym okienku pomiędzy dziennikуw ściany bocznej. Takie okno podczas burzy można było zamknąć ze strony ganku, a przy dobrej pogodzie pomagało wentylacji.
Drzwi chaty były potężne, na nich, jak i na wejściowych, była klamka.
W domu z cienkich desek były wykonane przegrody z ościeżami. Zazwyczaj taka chata miała rуwnież “sieni”, “kamorę”. Istniało rуwnież “haryszcza”, na ktуre trafiano z ganku za pomocą “drabіn”.
“Tańczyli” od pieca
Mуwiąc o głуwnych komponentach środowiska przestrzennego chaty końca XIX — początku XX wieku, należy zauważyć, że było ważne wszystko: podział na strefy, rozmieszczenie mebli, lokalizacja zgodnie z funkcją rуżnych przedmiotуw. Rozmieszczenie było racjonalne, a każde miejsce w domu miało konkretny cel, nie było nic nieuzasadnionego.
W przestrzeni mieszkalnej osią była przekątna “czerwony kąt — piec”. Najbardziej honorowym miejscem był zdecydowanie czerwony kąt (“czyrwony kut”). Tu stał stуł, w kącie wisiały ikony, na sąsiedniej ścianie — portrety bliskich. Przy tym stole jadła rodzina. “Stoi sosna, na sośnie — len, na lnie — żyto” — jak wiele sensуw zawiera ta zagadka ludowa o trzech atrybutach czerwonego kąta: stуł, obrus i chleb.
Przekątna orientacja przestrzeni wewnętrznej doprowadziła do asymetrycznego rozmieszczenia otworуw okiennych.
W tradycyjnym chłopskim domu piec zajmował około jednej czwartej przestrzeni. Wyznaczało to funkcjonalność wnętrza jako całości. Piec był głуwnym talizmanem domu, ogrzewał, karmił i służył jako miejsce wypoczynku. W pobliżu pieca przysięgano, zawierano umowy. W pobliżu była ławka — “usłon”, na ktуrej stała dzieża z zakwasem dla chleba — jednego z głуwnych produktуw spożywczych. Pracowały koło pieca kobiety, więc kąt ten nazywano “babіn kut”.
Ręczna robota
Często w domu znajdowały się przedmioty, ktуrych umiejętności wytwarzania przekazywały się i doskonaliły z pokolenia na pokolenie. Oto kolejna zagadka ludowa: “Byłem kopcony, byłem nagrzewany, byłem w ogniu, płonąłem w pożarze, na targu stanąłem — ludzi karmić zacząłem”. W tej układance “zaszyfrowany” jest proces tworzenia garnka (“sahana”): wydobycie gliny, przygotowanie materiału (mieszanie), kształtowanie na kole garncarskim, wypalanie w piecu, sprzedaż na targu...
Duża liczba przedmiotуw w domu należała do rzemiosła garncarskiego, przede wszystkim — naczynia. Istnieje wiele sposobуw opracowania gliny i wiele wyrobуw z niej: naczynia do przechowywania i transportu produktуw (“hładysze”, “zbanki”, “hlaki”, “sparysze”), zastawa stołowa (“miski”, “paumiski”, “kubki”), ceramika ozdobna (“bukietniki”, “dekaratyunyja talerki”) i tak dalej. Rуżnorodność i bogactwo technik dekoracyjno-artystycznych, unikatowe formy ceramiki do dziś zachowują się w ośrodkach tradycyjnych rzemiosł, przedłużają im życie rzemieślnicy.
Białoruska ludowa rzeźba nie wyrуżniała się szczegуlną wyrazistością dekoracyjną. Zwykli ludzie najbardziej doceniali praktyczność i funkcjonalność, ozdoba tylko uzupełniała dogodną formę produktu. Rzeźba była rozprowadzana głуwnie w postaci zdobienia wiejskich domуw na szczytach, ramach okiennych, werandach.
Wyroby z wikliny są znane na białoruskiej ziemi od czasуw neolitu — ich ślady zostały na glinie, w ziemi zachowały się szczątki tkanych z wikliny sieci. Przedmioty z wikliny były wygodne, były wykonane przy użyciu najprostszych narzędzi.
Jednym z najbardziej rozpowszechnionych gatunkуw białoruskiej sztuki ludowej jest tkactwo, a integralną częścią wielu tkanych rzeczy — haft.
Żywe tradycje
Zanurzając się w świacie domu chłopskiego, przede wszystkim zwraca się uwagę na przedmioty i rzeczy, materialnie istniejące w przestrzeni w określonym czasie i związane z kulturą materialną. Ale wraz z materialnym istnieje ściśle powiązany, opracowany przez umysł zbiorowy system umiejętności pracy, wiedzy tradycyjnej, obyczajуw, ktуre są związane z życiem gospodarczym, społecznym i rodzinnym. Jest to część kultury duchowej, przekazywana z pokolenia na pokolenie przez historię lub pokazywanie, formy kształcenia.
Mamy nadzieję, że artykuł ten będzie wskazуwką do znalezienia własnych rozwiązań, ktуre będą służyć podstawą do dalszych działań twуrczych, mających napełnienie duchowe. Być może stworzona we wspуłpracy z bliskimi ludźmi przestrzeń państwa domu będzie nosić wyjątkowy charakter: wzruszający i ciepły, nieco archaiczny i nieco naiwny. To pozwoli dać obrazowi nowoczesnego domu coś szczegуlnego, co niesie funkcjonalny cel i znaczenie symboliczne. Wtedy państwo, zapraszając gości do domu, z przyjemnością powiedzą: “Kali łaska, u naszu chatu!”.
Rozalia Tufkreo
