(Заканчэнне. Пачатак у № 223)
Пра Свiцязь жывуць розныя легенды. Адна з iх такая.
Нiбыта на гэтым узвышшы некалi стаяў непакорны горад. Жыхары яго больш за жыццё любiлi волю. Неаднойчы чужынцы-прышэльцы выпрабоўвалi моц нашых прашчураў, ды кожным разам вярталiся нi з чым. Аднаго разу на горад напала вельмi ж ваяўнiчая зграя ворагаў. Усе мужчыны сталi ваярамi-абаронцамi i загiнулi ў той няроўнай бойцы. Iх жанчыны, каханкi, якiя ўраз засталiся ўдовамi, сiротамi звярнулiся да Бога з адзiнай малiтвай: «Уратуй нас, Божа, ад навалы». Яны так плакалi, што са слёз утварылася цэлае возера. Кажуць, над горадам павiс густы туман, сярод яго з’явiўся святы архангел Мiхаiл у чорным плашчы. Ён блаславiў жыхароў горада на вечнае жыццё. На месцы паселiшча ўтварылася возера Свiцязь, i паплылi па iм у памяць людзей чароўныя кветкi.
Дык жа i цяпер на возеры растуць рэдкiя вадзяныя краскi, якiя занесены ў Чырвоную кнiгу Беларусi. Заўважце, яны ёсць толькi на Свiцязi!
Калi ўбачыце над вадой танюткiя цёмна-зялёныя пруцiкi, не спяшайцеся iх рваць, — гэта дагiстарычная раслiна Лабелiя Дортмана. А зялёныя пярынкi, якiя вытыркаюць з вады i нагадваюць маладую цыбулю, — гэта Прыбярэжнiца аднакветкавая. На глыбiнi паўтара метра расце Палушнiк азёрны. Моцнымi клубнямi ён трымаецца ў глейкiм дне. На беразе расце дзiкi Гладыёлус. Гэтыя старажытныя раслiны-кветкi — як вяночкi памяцi па тых, хто тут жыў, ваяваў, малiўся. Яны як бы жывуць у возеры i як бы вечна ўзiраюцца ў Царства нябеснае. Гэта ўбачыў, прыкмецiў i ўвекавечыў наш пясняр Адам Мiцкевiч:
Не можаш адрознiць у срэбным сутоннi
Дно возера ўжо ад зенiту.
Як быццам вiсiш ты ў нябесным бяздоннi,
У нейкiм разлiве блакiту...
* * *
Гром. Цiхi дождж. Пацямнелi неба i Свiцязь.
Зноў неба заплывае,
Як чорным вараннём, клубастымi грудамi...
З шэрых грувашчаных воблакаў сыплюць i сыплюць спорныя кроплi. Мыюцца, прыхарошваюцца прыазёрныя дрэвы. Як бы лазня для iх сёння, у чыстую Божую пятнiцу.
Сама Свiцязь грацыёзная, ня-скораная. Прымае дождж, як пацалункi. У яе свая вада — крынiчная, вечная, загадкавая. Нiякiя ўлiваннi, палiваннi не зменяць яе берагоў, яе глыбiнь, яе велiчы. Возера спакойнае! I гэты настрой перадаецца ўсiм, хто адпачывае тут.
Спакоем Свiцязi, яе дыханнем людзi лечацца ў дажджлiвы дзень.
* * *
Пра свiцязянскiх русалак тут гамоняць людзi. Пра iх перашэптваюцца дрэвы. Аб таямнiчых жыхарках возера кожным разам нагадваюць хвалi, якiя шчабятлiва накатваюцца на бераг.
Аднойчы я ўзяў лодку i пачаў шнураваць па возеры, узiраўся ў глыб вады, у берагi — нiдзе не ўбачыў русалак. Толькi зялёныя пасмы водарасцей суправаджалi мяне ў асобных месцах Свiцязi. Дык, мо, гэта i былi тыя распушчаныя валасы русалак, пра якiя баяць легенды?
Прыгадалася русальная фальклорная песня, як умеў, выгукнуў тую мелодыю з душы:
Русалачка-купалачка
Ды на моры купалася,
Край беражэчка сушылася...
А вось бронзавую русалку на беразе бачыў штодня. Яе ўвекавечылi людзi ў дарагiм метале i «заякарылi» на вялiзным камянi. Стаiць прыгажуня з доўгiмi валасамi ў вадзе i вечна ўзiраецца ў гасцей, якiя гуляюць, загараюць на беразе. У яе паглядзе адно пытанне: як жывяце, людзi, цi па-людску?
* * *
На Свiцязi хораша думаецца.
Бачу высокае неба, i яно падаецца мне магiчнай занавескай. Яна хавае ад нас космас, далёкiя планеты, зоры i само Царства нябеснае. Можа, гэта покрыва аберагае нас ад залiшняй цiкаўнасцi, не разбурае дачасна нервы, вочы, слых, прымушае складваць вершы, казкi, легенды? Дык вось жа што такое неба: касмiчная сама-тканка, у якую ўплецена сонца-Бог. Неба — наш абярэг, ахоўнiк. Яно клiча ўвысь рамантыкаў i аптымiстаў.
А людзi, разамлелыя на пляжы, покатам, як цюленi, палежваюць ды смажаць свае целясы. Толькi сорам свой прыкрываюць вузенькiмi пасмамi плавак, купаль-нiкаў. Дзiвакi, той сорам, па якiм можна ацэньваць душу чалавека, нiчым не схаваеш...
Кiнуў разважаць, закрыў блакнот, iду берагам, цешуся краявiдамi. Ды раптам раздражнiлi два пацаны. Кiдаюць, шпурляюць камянi ў даверлiвых свiцязянскiх качак. Спыняю iх:
— Кiдайце не злом, а дабром.
— Як гэта? — дзiвяцца.
— Не камянямi цэльцеся ў птушак, а пачастуйце iх хлебам...
Суцiшылiся. Задумалiся.
Адзiн з iх усё-такi яшчэ раз са злосцю запусцiў камень у возера. Мне падалося, не ў качак кiнуў, а ў маё сэрца.
«Вазьмi ў дарадчыкi адну цяр-плiвасць», — параiў бы Адам Мiцкевiч.
Паслухаўся Паэта i спакайней перажыў канфлiкт на свiцязянскiм беразе.
* * *
Першае паселiшча ад Свiцязi — Навасады.
У вёсцы ёсць дамы цагляныя i хаты драўляныя. У адных дварах — кветнiкi, у iншых — панаванне дзiкай травы. Запомнiлася хата з кветкавымi вазонамi на вокнах, унiзе i ўверсе. Прывабна!
Убачыў яблыню з белым налiвам за жоўтай хатай. Захацелася па-смакаваць. Брамка адчынена. Каля дзвярэй стаiць драўляны кiёк. Значыць, жыве тут векавуха з хворымi нагамi. Трэба моцна i доўга стукаць. Што i раблю цярплiва.
Урэшце выходзiць бабця.
— Вой, не прадаю яблыкаў. У мяне сваiх дзяцей i ўнукаў багата. Iм трэба даць, як прыедуць...
Усё-такi дазволiла сарваць з дрэва чатыры яблыкi. Даваў грошы. Аднеквалася, а пасля ўзяла.
Салодкi белы налiў з кiслiнкай i з... гарчынкай. У бабкi шмат дзяцей i ўнукаў, а плот амаль згнiў, нахiлiўся, склеп пакасiўся, варотцы ў сад развалiлiся.
А яшчэ прыкмецiў, што каля хат амаль няма лавак. Без iх сядзiбы як бы нелюдзiмыя, заштораныя, замкнёныя, непрыветлiвыя, здзiчэлыя.
У маiх Шоўкавiчах каля кожнай хаты — лаўкi. Гаспадары адпачывалi на iх, «выходзiлi ў людзi». Тэпае хто па вулiцы, паздароўкаецца, перакiнуцца слоўцам. Вось i пагаманiлi, пабачылiся, абмянялiся думкамi i навiнамi.
Над Навасадамi ўзышоў жоўты блiнец месяца. Пустынная планета ўзiраецца ў вёску з бязлюднай вулiцай i з хатамi без лавак. «Цiшыня, як у глухога ў вусе...»
* * *
За Навасадамi — Валеўка.
Як бы гэтай дарогай ехаў некалi Адам Мiцкевiч. Бачу, здаецца, i цяпер усё тое, што прыкмячаў у далёкай мiнуўшчыне Паэт:
Упрокiдкi ў палетках, быццам вартаўнiчкi,
Стаяць i цiха шэпчуцца i грушы-дзiчкi...
Кiдаецца ў вочы «луг бухматы», «залацiцца поўным коласам пшанiца», «буяе кветнiк». I скачуць, «нiбы жабкi ў навальнiцу», мiльгаюць «у згадках думкi-шалянiцы».
Ды як жа думкам не шалець, калi я iду ў Валеўку, дзе некалi была сядзiба Чамброў. Ёй у свой час валодала сям’я Узлоўскiх. А адна з Узлоўскiх — Анэля — была хроснай мацi Адама Мiцкевiча. А яшчэ — гiсторыкi мяркуюць, што Чамброў i ёсць тое самае Саплiцова, у якiм адбываюцца галоўныя падзеi «Пана Тадэвуша».
Дух займае ад гэтых навiн.
Асцярожна iду па валеўскай вулiцы, як па слядах далёкай гiсторыi. Баюся iх затаптаць, сцерцi. I крыўдна, што ўсё тут абыдзенна, цiха. Лянiва перайшоў дарогу сабака. Нават не звярнуў увагу, што я не свой, не валеўскi.
Малады мужык коцiць веласiпед. Побач з iм iдзе жанчына, нясе цяжкую бутыль з алеем, у другой руцэ — пакет. Iдуць, нешта абмяркоўваюць, а мужыку i не да галавы, што спадарожнiцы цяжка iсцi. Калi згубiлi шляхецтва, мужыкi? Пачытайце, як пан Тадэвуш абыходзiўся з Зосяй.
На другой вулiцы сустрэў бабульку. Яна тэпала з хатульком: у хустачцы былi завязаны нейкiя магазiнныя пакупкi. Яе сагнулi гады, састарылася ў вёсцы. Я зачапiў яе размовай, спытаў:
— Адкуль такая назва ў вёскi?
— Я ж ня ведаю, мiлы чалавек, чаму яе так назвалi. Валеўка i ёсць Валеўка. Людзi тут жывуць здаўна...
Незнаёмая бабулька асвяцiла мяне сваёй мiлай, душэўнай усмешкай. Яе ўсмешку, як самы памятны валеўскi дар, трымаю ў сэрцы.
Каля адной хаты ў Валеўцы запомнiў грушу. Старая. Згорбленая. Дуплянатая ад кораня. Некаторыя засохлыя рукi-галiны адрэзаны. Цяпер яны тырчаць паўгнiлым суччам. Груша нахiлiлася, прытулiлася да векавой, як i яна сама, счарнелай хаткi. Падтрымлiваюць адна адну. Так i жывуць, выжываючы, адольваючы старасць. Не хочуць памiраць.
«Злюбiмся, панове!»
На здымку: возера Свiцязь.
