Малiцца Адольф не ўмеў i, апрача “Ойча наш”, другiх малiтваў не ведаў i ведаць не жадаў. Словы названай запомнiў таму, што чуў iх ад бабкi i мацi з маленства. Ягоная, яшчэ дужа не засмечаная нiкiм i нiчым, памяць, увабрала ў сябе яе кароткiя i простыя словы, што прыходзiлi тады, калi было неяк непамысна, усё ў жыццi здавалася хiсткiм i незразумелым, нiбы лёс на нейкi час адварочваўся ад мужыка, пакiдаючы апошняга сам-насам са сваiмi бедамi i крыўдамi.
Жыццё не песцiла яго, не пытаючыся, бiла па тым, што i так амаль заўсёды балела. Iмя сваё ён прывык лiчыць адной з крынiц усяго кепскага, неспакойнага, няпэўнага i нетрывалага.
Доляй яго нiхто не называў, апрача бацькi. А калi хто i называў, то заўсёды з нейкай падкавыркай.
Лета ўжо карацела, калi Доля прыехаў з горада, дзе атабарыўся даўно, у сваю ўжо амаль спусцелую вёску: нi хат, нi людзей. У недалёкi прылесак ён завярнуў, вяртаючыся з палявання на качак. Занятак гэты даваў яму хоць на дзень нейкае адхланне ад будзённасцi i бясконцасцi спраў, якiх на мясцовым тэлебачаннi ў аператара хапала ўволю.
Спадала спякота. Сонца, нiбы стамiўшыся рабiць сваю адвечную справу — свяцiць i грэць — усё нiжэла. Над выспачкай, дзе прылёг адпачыць паляўнiчы, ледзьве ўздрыгвалi палахлiвыя асiнкi. Даўжэлi ценi ад iх, ад вольхаў i бяроз. Цiшэў вецер. Толькi ў магутнай кроне векавога дуба ён заблытаўся i, не знаходзячы выйсця, шумеў i хваляваўся, злуючыся на пастку. Камлюкаватаму дрэву было ўсё роўна: лiстота варушылася, а галiны са ствалом i не думалi.
“Бач ты, якi ўчэпiсты! Маразы, спякота, навальнiцы – усё яму нi па чым. Стаiць i шумiць. Нiкога i нiчога не баiцца. Расцi – у цябе наперадзе не гады, а стагоддзi. А ў чалавека?..”
Хто хаваўся за гэтым рытарычным пытаннем, Доля i сам бы не змог адказаць. Чалавек i чалавек. Жывi, працуй, перабiвайся неяк, каб хлеб быў на стале i яшчэ нешта да яго. Дзяцей апранай i кармi, жонцы слова не скажы, калi расфуфырыцца цераз край. А гары яно ўсё сiнiм полымем!
Узбунтаваўшыся ад такiх раптоўных думак, Адольф расцёр у руках недакурак i зноў стаў узiрацца ў бездань блакiтнага неба. Стала яшчэ горш ад яго таемнасцi i невымернасцi. “Трэба iсцi, — падумаў, — а то сапраўды псiханеш”.
I ён пайшоў. Возера засталося ззаду, а наперадзе цямнела грамада мясцовых могiлак. Дзвесце с гакам гадоў таму назад тут паўстаў рускi рэдут, гарматы якога бiлi па французах, iшоўшых берагам на ўсход. Цяпер клады. I была ў тым свая заканамернасць цi што: на гэтым месцы закапаны дзесяткi вусатых i бязвусых.
“Чаму сёння нейкiя недарэчныя думкi лезуць у галаву, як гэтая мошка ў вочы? – думаў ён, усё блiжэй i блiжэй падыходзячы да гары, здзiўляючыся, што ногi самi нясуць яго прама на яе. – Зайду, даўненька не заходзiў да бацькi з усёй яго раднёй. Мама – далекавата – у суседнiм раёне. Так захацела сама. Побач з меншынькiм Мiклем, i таксама з амаль усёй сваёй раднёй.
Магiлка бацькi была дагледжана: малодшая сястра бывала тут куды часцей, i рукi яе не ведалi стомы. Укленчыўшы, Доля зашаптаў: “Ойча наш...” Ды цi то ад сваiх невясёлых думак, цi то ад увабраўшага ў сябе дурману палыну i мяты, словы блыталiся, хiлiла долу, думкi туманiлiся i не давалi малiтве ходу. I пад пяшчотным сонцам, сярод пахкага разнатраўя ён i сам не заўважыў, калi i як задрамаў.
— Ты што памёр?
— Знаёмы голас загучаў так блiзка i нечакана, што Доля здрыгануўся, працёр вочы, угледзеўся i пазнаў бацьку.
— Чаго ты тут раскiнуўся сярод кургання? Дома спаць трэба. Хаця… Тут наш вечны дом.
— Стамiўся, ногi ўбiў у адно месца.
— Ты б менш паляваў, а больш працаваў. Рукамi. А то ўсё нешта ходзiш, думаеш, сачыняеш. А маеш што?
— Як быццам я не працую. А што маю? Меў, сам ведаеш, калiсьцi. За адно надрукаванае апавяданне можно было тыдзень пражыць.
— А цяпер?
— Цяпер i за цэлую кнiжку не пражывеш.
— Кнiжкi, вiдаць, непатрэбныя, калi мала плацяць?
— Хто ведае?
— Жыць, сынок, жыць трэба. Мы аджылi сваё, адсмяялiся i адплакалi, адвесялiлiся i адгаравалi. Вам жа дзетак сваiх на ногi ставiць.
— Пастаўлю неяк. Дзе твае калодкi ўзнагародныя?
— Ды iх i пры жыццi надта не насiў. А ты ордэны мае i медалi збярог?
— Збярог, бацька, збярог. Дзецям перадам. У музей прасiлi таксама.
— У музей — яно надзейней. Музей не згубiць. А дзецi? Памятаеш, як наш былы знаёмы прапiў бацькавы ўзнагароды?
— Я не прап’ю, не бойся.
— Мне баяцца нечага. Без iх пераб’юся. Няма тут нi зямлянак нашых партызанскiх, нi блакад, нi фронту ў Латвii, на зямлi якой упiлася ў бок разрыўная. Усё прайшло. Давай лепш успомнiм, як мы з табой шчупакоў лавiлi i баравiкi збiралi.
— Я ўсё помню. Твае i сякера, i плужок, i лiтоўка яшчэ не заржавелi.
— Ты б на зямлю вяртаўся. Яна пракормiць. Навошта было на iнжынера ў сельгасакадэмii i вучыцца?
— А я што, не па зямлi хаджу?
— Яно так. Але цi туды iдзеш? Глядзi, якi сёння аграгарадок непадалёк ад нашай вёскi вырас. Катэдж адразу б далi. Са сваiмi ганарарамi не хутка на кватэру добрую ўзаб’ешся. Ды i любiш, ведаю, вёску.
— Люблю. Ды адзiн не паедзеш. Дзецi прыклеiлiся да асфальту. А жонку з яе прыкiдамi куды? Хiба ў градкi замест…
— Кiнь, не тое кажаш. Як твая пiсанiна?
— Насiўся, як дурань з торбай маляванай, пакуль пайшло. Кнiжкi маю, пiсьменнiкам лiчуся. А толку!
— Працаваць, кажу, трэба.
— А гэта, па-твойму, не праца? – ускiпеў Адольф. Папрацаваў бы так той жа спекулянт, якi кнiжку нейкую замежную, можа, прачытае за год, а потым усё больш чысленнiкi каляровыя гартае i гараскопы вывучае. Брудам iнтэрнецкiм захлёбваецца, слiнькi пускае, гледзячы на паўголых бяздарных эстрадных i кiношных дзiў, i зайздросцiць кулакам хлапцоў з дубiнкамi з “Вулiц пабiтых лiхтароў”.
— Мiтусня ўсё, адна мiтусня.
— Не мiтусня, бацька. Па ўсiх тэлепраграмах толькi i бачыш, як весела i шчасна жывецца. Карцiнка! А каралi – голыя. Прарагаталi вялiкую дзяржаву, дапамагаючы чужынцам хлуснёй, маной, а то i здрадай. Разарвалi на кавалкi – паспрабуй збяры. Ды i каму гэта трэба? Тым жа спекулянтам-кватарантам: не спадабалася тут сягоння—заўтра буду там, дзе лягчэй, дзешавей купiць i даражэй прадаць. Адзiн адному зайздросцяць чорнай зайздрасцю. Iдуць, бягуць, ляцяць. Куды, навошта? Чалавек чалавеку больш не таварыш i брат, а воўк нейкi тамбоўскi. Свой свайго б’е i сваiм паганяе.
— Мiнецца, усё мiнецца. Ты мне лепш скажы, як там мацi наша на яе кладах? Даўно ездзiў туды?
— Не, нядаўна. Маладая яна там, на здымку, на помнiчку. Хутка i табе паставiм, зроблены ўжо. Толькi вось дарогу на твае клады нiяк не давядзе да ладу сельсавет.
— Напiсаў бы ў газету. Можа б, дапамагло?
— Быў ты, бацька, наiўным прасцяком, iм i застаўся. Гэта раней дапамагала. Сёння няма нi парткамаў, нi прафкамаў. Ды i перш чым надрукаваць тваё пажаданне альбо скаргу, некаторыя рэдактары месяцамi будуць узгадняць у вышэйстаячых iнстанцыях. А хто сядзiць там, дарога ўсюды i заўсёды роўная. Толькi не хвалюйся, давядзем пачатае да канца. Мы ж памятаем цябе i шануем. Я ж хвосцiкам за табой бегаў усюды малым…
— Цi ўспамiнаеце вы нашага меншынькага Мiклю. Памёр пасля годзiка: зубкi высыпалi ўсе амаль разам. Не вытрываў.
— Я ж яго зусiм не памятаю…
— А я памятаю ўсiх вас i малюся, каб усiм добра было, — раптам пачуўся трэцi голас i хутка з блакiту ўзнiк сукрысты, сiнявокi, прыгожы хлапчук з крыламi за спiной.
— Хто ты? – няўцямна запытаўся Адольф.
— Браток твой памерлы.
— Коля, ты?
— Я, Доля, я. Мы з табой яшчэ пагаворым, брат. Толькi ў малiтве не блытайся, малiся часцей. Пакуль што ты нi Богу свечка, нi чорту качарга. Прабачай.
Хлапчук узмахнуў крыламi i знiк так нечакана, як i з’явiўся, паклiкаўшы за сабой бацьку…
У старую хату Адольф прыйшоў тады, калi звечарэла, вызарылася неба i маладзенькi месяц хутка падразаў сваiм вострым сярпом набягаючыя на яго хмаркi.
У гэту ноч ён не заснуў. Толькi з таго выпадку побач з мноствам iншых розных кнiжак i наперадзе ўсiх iх стаяла ў ягонай бiблiятэцы Кнiга кнiг з кароткай i зразумелай мiльёнам людзей назвай. Ды i новы аграгарадок стаў яму здавацца не такiм далёкiм ад iхняй старой, дажываючай свой век, хаты.
