Чаму «шураві» сталі «духамі»...
13.03.2013 16:37:55
ВЫЛЕТ адкладваўся. Мы, хто суправаджаў нябожчыкаў, стаялі і курылі пад крылом АН-24, паглядваючы на будынак аэрапорта. Ужо дзве гадзіны, як перагрузілі з кузава машыны ў салон самалёта скрынкі з цынкавымі трунамі, усё гатова да палёту, а нечага чакаем.
Для мяне, як і для большасці афіцэраў, што ляцяць сёння, гэта камандзіроўка ў Саюз выпала нечакана: загінуў камандзір узвода нашай роты — па-дурному, з-за глупства. Накупляў джынсаў, «батнікаў», сонцаахоўных акуляраў і паехаў з лагера да нашай граніцы, кіламетраў за семдзесят, абмяняць у пагранічнікаў на гарэлку. Такі «бізнес» рабіўся і раней, але неяк абыходзілася. На гэты раз — не. «Духі» падрыхтаваліся па ўсіх правілах: зрабілі акоп пры дарозе, замаскіраваліся. Адзіночны «газік» быў для іх знаходкай. Лейтэнант паспеў выскачыць з кабіны, схавацца за колам, выпусціць некалькі чэргаў. Але аўтамат заклініла — трапіў пясок. Яго не застрэлілі. Падкраліся ззаду, стукнулі па галаве, падпалілі машыну. Агонь заўважылі пагранічнікі. Лейтэнанта знайшлі побач з дагараючай машынай, абгарэлага і страшнага. Цяпер ён тут, у самалёце, і я суправаджаю яго дамоў — на Украіну.
Нарэшце зразумелі, чаму не ляцім. У канцы аэрадрома селі два верталёты, з іх перагрузілі ў аўтамашыну той жа груз, што вязём і мы. Чакаем, пакуль салдаты загрузяць скрынкі ў самалёт.
З акна гарам не відаць канца. Некалькі разоў на вяршынях бачым дым — паляць вогнішчы. Такі від сувязі і цяпер даволі шырока распаўсюджаны на Усходзе. Весткі розныя, але найчасцей не вельмі прыемныя для нас. Дымны тэлеграф, паўзабыты мясцовымі жыхарамі, зноў ажыў з гэтай вайной. Цяжка сказаць, колькі часу спатрэбіцца нам, каб навучыцца разбіраць гэтыя дымавыя знакі, каб ведаць, што задумалі за тваёй спінаю... Гэтая вайна не падобная на класічныя, па якіх вучыліся і вучацца сёння камандзіры. Яна — хутчэй партызанская. Яе метады, якія добра «абкаталі» за доўгія гады маджахеды, — не толькі спецыфічна ўсходнія, афганскія. Яны не грэбуюць і вопытам іншым, у тым ліку і беларускім: не аднойчы знаходзілі нашы салдаты выпіскі з мемуараў партызанскіх камандзіраў ў сумках палявых камандзіраў афганскай апазіцыі. Мы шчодра дзелімся вопытам...
Груз «200» — цынкавыя труны з загінуўшымі салдатамі і афіцэрамі — трох’яруснымі штабялямі складзены па баках у салоне самалёта. Надпісы крэйдай — прозвішчы нябожчыкаў — гэта для нас, суправаджаючых. Кожны тыдзень самалёт аблятае гарнізоны, збіраючы «цынкі», каб пасля, па больш зручнаму маршруту, развезці родным — у Расію, Прыбалтыку, Беларусь, Украіну...
У Кіеве нас чакалі. Тэлеграму адправілі напярэдадні. Тры «цынкі» перагрузілі ў ваенкаматаўскі «рафік» у канцы аэрадрома, далей ад людскіх вачэй. Праз службовыя вароты выехалі на вуліцу.
Увесь час пакуль ляцелі не хацелася думаць пра сустрэчу з роднымі лейтэнанта Зелянько. Ведаў, што яны жывуць недзе пад Кіевам — нябожчык расказваў пра родных, пра сяло, пра аднавяскоўцаў, марыў аб сустрэчы. Вось і сустрэнецца... Што расказаць ім пра гэтага хлопца, вясёлага і добрага па натуры, крыху рызыкоўнага і нявопытнага? З вучылішча трапіў у Афганістан, усяго з паўгода і пабыў там.
Ва ўсіх паперах, што выдалі мне ў палку, запісана коратка: «Загінуў пры выкананні інтэрнацыянальнага абавязку». Хай будзе так... Каму якая справа цяпер да тых «шмотак» і гарэлкі. Няма хлопца — гэта галоўнае. Што паспеў ён за свае 22 гады? Тую дарогу, якой ехаў ён да пагранічнікаў, пратапталі прапаршчыкі — ад’ютанты трох камандзіраў дывізіі, выменьваючы гарэлку для генеральскіх застолляў. Ездзілі, не баючыся. А лёс наканаваў загінуць яму. Калі б мог купіць у ваенторгаўскай краме тыя пяць бутэлек, каб адсвяткаваць з сябрамі дзень нараджэння, — не паехаў бы. Не было б сёння са мною грузу «200». Ды не толькі ў яго аднаго, лейтэнанта Зелянько, такі лёс. Маршал Усцінаў загадаў увесці ў абмежаваным кантынгенце «сухі» закон, дбаючы пра маральнае аблічча савецкіх салдат і афіцэраў. І ляцелі ў «Афган» набітыя гарэлкай верталёты і самалёты, боўталіся бутэлькі ў бочках наліўнікоў, закопваліся снарады, а замест іх загружалі ў скрынкі іх бутэлькі, каб правезці праз граніцу. Хто ж вінаваты ў гэтай смерці?
...Першае, што заўважыў, — сухія вочы маці. Сплаканая за ноч пасля страшнай весткі, яна моўчкі ўпала на абгабляваныя зялёныя дошкі скрынкі і паўтарала: «Гэта ж не ты, Іваначка...» Гэта ён. Я бачыў, як укладвалі туды і запайвалі «цынк» з Іванам спецыялісты з «Чорнага цюльпана». Абпаленае чорнае цела — усё, што засталося ад хлопца. І шкельца няма — каб не бачылі родныя яго твар, бо наўрад ці пазнаюць. Там, у «Чорным цюльпане» — невялікім модулі каля медсанбата — нагрэблі цэлую яму пяску: дасыпалі ў «цынкі» для вагі...
У светлым пакоі пад абразамі паставілі труну. І партрэт, павялічаны з фотакарткі, зробленай перад выпускам у вучылішчы, — прыгожы бялявы хлопец з залатымі лейтэнанцкімі пагонамі. Вось і ўсё, што засталося ад чалавека.
— І калі, сынок, гэта ўсё скончыцца, — бацька прысеў да мяне. — Як ехаў ён туды, я нібы адчуваў, што дабра не будзе. Сабака наш усю ноч скуголіў. І вось... Як хоць усё было? Ты не думай нічога, кажы праўду.
І я расказваў, сам веруючы ў тое, як Іван, трапіўшы ў засаду, адзін адстрэльваўся да апошняга, пакуль не загінуў. Толькі пра інтэрнацыянальны абавязак змаўчаў. Бо не ведаў, каму мы і чаго павінны...
Яго пахавалі недалёка ад магілы дзеда, дзе на помніку — фотаздымак чалавека ў вайсковай форме з узнагародамі, якія прынёс з Айчыннай вайны. Маці расказвала, што дзіцем любіў Іван глядзець на гэты фотаздымак, распытваў у старога пра вайну. Мо і ў ваеннае вучылішча таму пайшоў. Цяпер яны ляжаць побач — дзед і ўнук, два салдаты.
З Ташкента ў полк зноў дабіраўся на спадарожным «Чорным цюльпане» — гэта быў адзіны самалёт да Кабула. Ён зноў збіраў загубленыя лёсы...
«Негры»
ЯНЫ стаялі перад строем, пераступаючы з нагі на нагу, і маўчалі. Чорныя ад вугальнага пылу, што ўеўся ў твар, у рукі, у выпаленай дашчэнту гарачым сонцам салдацкай форме. Старшына роты, прапаршчык Малахаў, прывёў іх сюды, паставіў перад строем, каб пасарамаціць, выставіць на пасмешышча адзічалых за зіму салдат.
Іх прывезлі ў часць недзе перад Новым годам, прывялі ў роту. Служба была не мёд. А тут запусцілі качагарку — абаграваць штабны модуль. Жадаючых на гэту работу не знайшлося, і вырашылі паслаць маладых. Яны не пярэчылі, сабралі рэчмяхі і пайшлі ўслед за старшыной. Пры качагарцы стаяла невялічкая бытоўка, дзе іх і размясцілі. Спачатку старшына заходзіў часта да навічкоў, кантраляваў іх, а потым, закруціўся ў справах, па месяцу не паказваўся: на абагрэў не скардзіліся — і добра. Хлопцы па чарзе хадзілі на кухню па харч, не было патрэбы мяняць бялізну: прасціны не засцілалі, а кальсоны не апраналі. Капцёр быў некалькі разоў заікнуўся пра іх ды махнуў рукой: не хочуць — і не трэба. Жылося ім сапраўды вольна. Сябры-пагодкі, як выдасца вольная хвіліна, заходзілі да іх, расказвалі пра ротныя норавы, скардзіліся, што б’юць, і зайздросцілі гэтым дваім: жывуць сабе ціха-мірна, ні табе «дзядоў», ні старшыны.
І сапраўды жыццё ў іх было ціхае. Кожны вечар хлопцы спускаліся ў яму, зграбалі вугаль уніз, пасля спускаліся самі, загружалі яго ў печ. Пра вентыляцыю не думалі — балазе хоць дзверы прычыняліся.
Калі ў полк прыязджала начальства, то перад гэтым да качагараў прыбягаў старшына, загадваў прынесці вады і памыцца. Коўдры і матрацы цягалі на прапальванне, але гэта мала памагала, ужо праз якую паўгадзіны вошы аднекуль падпаўзалі зноў. Тады старшыня мацюкаўся і загадваў хлапцам сядзець за закрытымі дзвярыма ажно пакуль не паедуць правяраючыя: баяўся, каб, крый божа, не трапіліся яны на вочы.
Іх таварышы, з якімі разам прыляцелі сюды і адбывалі каранцін, абцерліся, звыкліся з жыццём, здаваліся ўжо не такімі зацюканымі, як былі месяцы два таму. А яны — «негры». Так іх ахрысцілі на кухні, так іх смехам называлі і камандзіры. Ацяпляльны сезон заканчваўся, хлопцы са страхам чакалі таго дня, калі трэба будзе вяртацца ў роту.
Старшына доўга не гаварыў. Паскідаў у кучу лахманы, загадаў ісці. І вось цяпер яны стаялі перад строем.
Прапаршчык, каб не выпацкаць рукі, паварочваў за плечы кругом то аднаго, то другога, даводзіў:
— Думаеце, часу не было памыцца? Лянота ўсё. Каб людзі дома ўбачылі, спужаліся б. Адным словам — «негры»...
Малахаў гаварыў, а хлопцы ўспаміналі, як повар-узбек шпурляў казанкі, не даваў вады, каб памыць іх. У лазню трапіць з усімі не спраўляліся: качагарку без нагляду не пакінеш, а па аднаму хадзіць не адважваліся. Так і пайшло-паехала. Не хацелі іншы раз патыкацца, сядзелі ціха, моўчкі. Ажно пакуль не пачарнелі.
Іх пакінулі ў роце, ложкі паставілі ля самых дзвярэй палаткі. Кожную раніцу пасля пад’ёму «негры» падмяталі падлогу, стараліся незнарок не крануць «дзядоў», якія спалі да самага разводу. Прыкмецілі, што і «гадкі» іх цураюцца, без патрэбы не загавораць, тым больш на вачах.
Паціху ўсё супакоілася. Хлопцы не пярэчылі, калі іх пасылалі на самыя брудныя работы, моўчкі ішлі і рабілі. Часам здавалася, што яны і самі забываліся на свае імёны — негры дык негры. І нікому няўцям, што не да канца затурхалі іх, што недзе глыбока ў сэрцы цяпліўся чалавечы гонар.
Яны зніклі пасля абеду. На вячэрняй паверцы старшына, глянуўшы на левы фланг, дзе заўсёды стаялі «негры», здзівіўся:
— А гэтыя дзе?
— Мо, у качагарцы, — азваўся камандзір аддзялення. — Яны часцяком туды ходзяць.
— Там замкнёна...
Выправілі шукаць. Праз паўгадзіны пасланцы вярнуліся ні з чым. Успомнілі, што хлопцы павінны былі заступаць у нарад. Але, аказалася, што старшына на інструктажы замяніў іх на другіх салдат — «неграм» знайшлася работа ў парку. Кінуліся ў зброевую палатку, праверылі аўтаматы. Двух не хапала.
Усю ноч у роце не спалі. Некалькі разоў аббегалі ўвесь гарадок, праверылі кожную машыну. Хлапцоў нідзе не было.
Раніцай камандзір роты паехаў у баявую ахову, распытаў салдат.
— Бачылі ўчора дваіх з аўтаматамі, — расказалі яны. — Падаліся да кішлака. Мы яшчэ гукалі, але яны не азваліся...
Былых качагараў так і не знайшлі. Камандзір палка казаў неяк на нарадзе, што людзі з афганскага царандоя чулі аб двух «шураві», што жылі ў мясцовай бандзе. Іх быццам бы збіраліся пераправіць у Пакістан. Што здарылася з хлопцамі, ніхто не ведае. Як не ведаюць, якіх «неграў» бачылі ў «духаў» — нашых або з іншай часці...
Сяргей ДУБОВІК