Яны не спяшаючыся, сыплючы, напэўна, праклёны сваімі гартаннымі галасамі, ішлі з двара. На вуліцы іх ужо чакалі блакітныя “Жыгулі”, якія павольна паехалі ўслед за гэтымі кабетамі з вялізнымі паласатымі торбамі. Падумалася: калі што якое — скочылі ў машыну, і шукай ветру ў полі...
За такую негасціннасць я маму не дакарала вельмі. Па-першае, з таго, што гандляркі, ходзячы па вёсцы, прадаюць, хай сабе і вельмі танна, нешта купляць — сябе не паважаць. Панчохі, якія за ўсё сваё нядоўгае існаванне так і не адмыюцца ад паху бензіну, ці кашулю, якая на кашулю падобная толькі да першага мыцця, а пасля — хутчэй на тую самую панчоху — выбачайце, але дзякуй... Па-другое, ёсць вельмі сур’ёзныя падставы думаць, што гандаль — не галоўны занятак гэтых цётак у стракатых спадніцах. У вялікіх “чаўноцкіх” валізках вельмі зручна не толькі цягнуць нікому не патрэбны тавар, але і хаваць тое, што сцягнуў у няспраўджаных пакупнікоў.
Пра гэта лепш як хто можа расказаць 82-гадовая бабуля Рэня, добрая, спагадлівая жанчына, якая за жыццё сербанула нямала гора, але не развучылася давяраць і шкадаваць. Яны прыйшлі ў яе хату нядаўна, якраз у самую сакавіцкую слату, расклалі свае анучы, наперабой прапануючы купіць што-небудзь. Бабка нічога купляць не стала, але паспачувала небаракам, якія вымушаны такой слатой цягацца за свет, і прапанавала ім пагрэцца з вуліцы кавай. Пакуль пілася тая кава, пакуль цякла зацікаўленая спагадлівая гутарка, адна з гандлярак шуравала ў бабулі ў зале. Калі яны, шчыра падзякаваўшы за пачастунак, пайшлі, гаспадыня недалічылася ўсіх наяўных прыхаваных на запас грошай, новага электрычнага чайніка, што нядаўна падараваў сын, усіх больш-менш новых рэчаў, якія былі ў гардэробе. Агледзелася, калі “гасцей” і след прастыў, дый, думаецца, яны пасля таго візіту доўга ў вёсцы не затрымаліся...
Не ведаю, ці перастала бабка верыць людзям пасля таго выпадку. Наўрад ці. Але цяпер для надзейнасці — каб не было спакусы кагосьці незнаёмага шкадаваць — яна ўвесь час трымае дзверы запёртымі. Як і ўсе астатнія адзінокія пенсіянеры (а іх у нашай вёсцы большасць).
Тыповая карціна, ці не так? Цяпер уся вёска, асабліва калі яна невялікая і аддаленая ад райцэнтра, жыве, нават днём, замкнуўшыся знутры на вочапкі, засаўкі, замкі. Вёска, у якой яшчэ гадоў трыццаць назад не было моды замыкаць хату, сыходзячы куды-небудзь недалёка, у краму, напрыклад. У лепшым выпадку — накінуць клямку без замка ці падперці дзверы якім кійком або венікам.
Галоўнае, падаць яскравы знак, што нікога дома няма, а калі гаспадары не ў хаце — хто і чаго ў яе пойдзе. Проста, шчыра і на сённяшні
дзень — нерэальна. Змяніўся свет, у якім мы жывём, —ён стаў больш жорсткім, змянілася жыццёвая філасофія, у якой цяпер кожны сам за сябе. Змяніліся мы ўсе — мы ўсё менш верым і давяраем адзін аднаму.
Самі вяскоўцы не змяніліся —яны проста вельмі, вельмі пастарэлі. І яны замыкаюцца знутры нават днём — ад ліхіх людзей. Толькі так яны адчуваюць сябе абароненымі (хаця б умоўна) ад таго, пра што ледзь не кожны дзень перадае тэлебачанне і пішуць газеты: там пенсіянера абакралі, там абрабавалі і забілі, там малады дваццацігадовы недавярак згвалтаваў сямідзесяцігадовую бабулю, якая жыла адна... Сенцы і брамкі адчыняюцца без страху насцеж толькі на выхадныя, калі прыязджаем мы — гарадскія дзеці. Нашы састарэлыя бацькі тады нікога і нічога не баяцца, зрэшты, так яно і павінна быць, паводле спрадвечных законаў мы — іх надзея, апора і абарона.
Але мінаюць выхадныя, машыны, цягнікі і аўтобусы вязуць нас да нашых цагляных гмахаў у нашы вялікія і малыя гарады, і нашы дарагія людзі зноў застаюцца сам-насам са сваімі вясковымі праблемамі і што самае страшнае і трывожнае — з небяспекай. З рэальнай небяспекай, калі ноччу ці нават удзень ліхія людзі могуць прыйсці ці прыехаць невядома адкуль і абакрасці, пакалечыць, наздзекавацца. І што крычаць, калі побач — пустая хата, а з другога боку жыве гэткая самая адзінокая старая (у яе чацвёра дзяцей, і яны добрыя дзеці, наведваюць маці часта, прывозяць унукаў, але жыве яна адна), якая таксама, як толькі прыцямнее, замыкаецца на ўсе засаўкі і палахліва прыслухоўваецца, убачыўшы на столі святло ад фараў якой запозненай машыны: ці не каля яе хаты, крый Божа, спынілася.... І што званіць у міліцыю, калі да райцэнтра — трыццаць кіламетраў, да ўчастковага ў суседняй вёсцы — дзесяць. Гадоў з пяць назад у суседняй вёсцы зімой сярод ночы ў адзінокага старога з хлява вывелі свіней, пагрузілі ў машыну і павезлі. Дзед усё гэта назіраў з акна, але высунуцца з хаты, каб патэлефанаваць ад суседзяў (тэлефон у вёсцы ёсць далёка не ў кожнага) ці паганяць зладзеяў, не асмеліўся, баючыся за сваё жыццё. І, у прынцыпе, яго можна зразумець.
Адзіная не вельмі надзейная, але ўсё ж рэальная страхоўка ад страшнай неспадзяванкі — самаабарона: высокі плот, моцныя дзверы з надзейным замком, ліхтар на падворку, які хоць і свеціць у вокны, але ж і асвятляе ўсё вакол, вялікі злосны сабака каля хаты. Хаця і гэта не гарантыя, часам нават наадварот. Бабулю Марыю, якая таксама жыве адна, яе любімы “каўказец” Рэкс (во каго баяліся няпрошаныя госці!) ад лішку пачуццяў паваліў, і жанчына апынулася ў бальніцы з пераломам шыйкі бядра — для састарэлага чалавека гэта амаль гарантаваны прыгавор на інваліднасць. Калі ў хворай сабраліся заклапочаныя дзеці і ўнукі, нехта з іх папракнуў бабулю: казалі табе, навошта гэткі вялікі сабака, цяля цэлае. Старая ж цалкам рэзонна заўважыла: а ён жа, сынок, тваю работу рабіў. Ты ж маці кінуў, з’ехаў. Сабака хоць гаўкаў, мяне ахоўваючы...
За апошнія гадоў пяцьдзесят у беларускай (дый, думаю, не толькі ў беларускай) вёсцы парушыўся спрадвечны закон, які захоўваўся, напэўна, ад стварэння свету: старыя людзі ніколі не жылі адны. Хіба ў крайнім выпадку, калі не даў Бог дзяцей. А так і размовы не было, усё мелася на ўвазе само па сабе: старэйшы сын з сям’ёй застаецца ў бацькоўскай хаце. З пакалення ў пакаленне. Гэта было таксама неаспрэчна і натуральна, як тое, што ўвесну трэба сеяць, а ўвосень —збіраць ураджай. Цяпер, пасля некалькіх дзесяцігоддзяў вялікага зыходу моладзі ў горад, у нас цэлыя вёскі адзінокіх пенсіянераў. Не, яны не зусім адзінокія, мы ж прыязджаем да іх на выхадныя (робім гэта найперш для заспакаення ўласнага сумлення, каб “не забыць, як марозам злым клямка пальцы пячэ балюча” ды і наогул як гэта клямка выглядае). Мы клапоцімся пра іх, дапамагаем, купляем сучасныя прылады, каб праца на зямлі была лягчэйшай, прывозім гарадскія строі і гасцінцы. Але ніякі клопат і гасцінцы не заменяць ім пачуццё абароненасці і душэўнага спакою, якое ў іх з’яўляецца з нашым прыездам і знікае ў нядзелю вечарам, як толькі за апошнім з нас зачыніцца брамка.
І іх не забярэш да сябе, не спакусіш выгодамі гарадскога жыцця, якія ўсе на месцы. Без зямлі, без роднай хаты, якую яны самі для нас будавалі, без паветра, ад якога нам, ужо напаўнагі гараджанам, “матылічыць” у галаве, яны проста прападуць сярод аднолькавых шэрых гмахаў. Нашы бацькі ў большасці сваёй — як тая бабка Аўдоцця, адна з двух насельнікаў лясной вёскі Груды пад Баранавічамі, з якой я пазнаёмілася дзесяць гадоў назад. “Што ж я, дзіцятка, паеду ў горад цэглу нюхаць”, — проста тлумачыла яна сваё нежаданне пераязджаць да дзяцей. (“Зімой жаваўкі, пэўна, даймаюць,” — спрабавала я бабулю “раскалоць”. “Што ваўкі! Двухногіх ваўкоў трэба баяцца, даражэнькая”, — дакляравала бабця, пагладжваючы парэпанымі спрацаванымі рукамі рулю старой паляўнічай стрэльбы).
Нядаўна, калі па наваколлі, апераджаючы міліцэйскія паведамленні, пайшла пагалоска пра гвалтаўніка ў суседнім раёне, які нападае на старых адзінокіх жанчын, матуля ўбіла вялізны крук у дзвярах на кухні. Навошта, калі зашчапка ёсць у сенцах? — цалкам рэзонна пыталіся мы, дзеці, прыехаўшы на выхадныя. “У сенцах шчыліна, могуць падчапіць чым вострым і адчыніць. А з кухоннымі дзвярыма будуць доўга вазіцца. Пакуль тое, я акно дастану і на вуліцу ўцяку”... Як ні стараліся, мы так і не ўчулі ў маміным голасе і намёку на цень жарту. І карціна ўявілася такая яскравая: з аднаго боку хаты дзверы ўзломваюць зладзеі, а з другога наша мама ў начной кашулі вылазіць праз акно і бяжыць па пустой вясковай вуліцы...
Я цяпер кожны вечар малюся, каб карціна тая так і заставалася ўяўнай. І гэта самая малітва на дадзены момант усё, чым я магу дапамагчы.
