Як я шукаў Белую Панну

На адно мястэчка – больш за сорак паданняў

Нядаўна ў Гальшанах зноў бачылі прывід. Мясцовы жыхар Іван Ласёнак, позна вяртаючыся з працы, праходзіў непадалёку ад пакоя прывідаў, дзе, па мясцовых легендах, жыве здань Белай Панны. Пад акном будынка кляштара францысканцаў ён убачыў нейкую шэрую хмарку, якая на вачах прымала формы чалавечай фігуры. Выпрабоўваць лёс гальшанец не стаў і, не азіраючыся, павярнуўся і шпарка пашыбаваў дадому.

Пра гэты выпадак расказала Іванава жонка Ганна, і мне захацелася на свае вочы пабачыць, ці ёсць яна, гальшанская здань Белай Панны, якая дзясяткі гадоў трывожыла пакой мясцовых жыхароў і прыцягвала турыстаў.

І я выправіўся ў дарогу.

У былым мястэчку, а зараз аграгардку, заўважаны былі некалькі прывідаў, якіх бачыў не адзін чалавек. Самы вядомы з іх звязаны з будаўніцтвам францысканскага кляштара ў Гальшанах.

Гісторыя ўзгадвае, што напачатку XVII стагоддзя Гальшаны адышлі ад князёў Гальшанскіх да магутнага роду Сапегаў. Пры Сапегах тут былі пабудаваныя касцёл і кляштар. Менавіта Сапегі запрасілі ў Гальшаны каталіцкі ордэн францысканцаў. І быццам бы пры будаўніцтве кляштара адна сцяна пастаянна рушылася, хаця яе пабудавалі нават больш трывалай, чым астатнія тры. А час прыспешваў, бо ў кляштар меліся прыехаць манахі. Тады будаўнікі вырашылі звярнуцца да цёмных сіл і прынесці ахвяру — першую жанчыну, якая з’явіцца на будоўлі. Ёй стала жонка маладога майстра — яна прынесла мужу сняданак (па другіх сведчаннях, гэта была не жонка, а нявеста будаўніка). Легенда некалькі стагоддзяў нічым не нагадвала пра сябе, застаючыся толькі легендай. А ўжо ў канцы мінулага стагоддзя, калі ў кляштары размясцілі філіял Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі і распачалі рамонт, у падмурку адной са сцен знайшлі шкілет маладой жанчыны. Яго аднеслі дырэктару філіяла Чаславе Акуловіч і пакінулі там. Дырэктаркі на той час не было ў Гальшанах, а потым яна распарадзілася косці пахаваць на могілках. Але зямлю скаваў моцны мароз, і пахаванне выканаўцы быццам бы пакінулі да вясны. Вясной жа касцей не знайшлі, а тыя, хто іх хаваў, раптоўна памерлі. Пасля гэтага па сцяне, пад якой знайшлі косці, пайшлі трэшчыны, а прывід маладой жанчыны пачаў непакоіць жыхароў Гальшан і прывабліваць турыстаў. Гальшанцы назвалі яе Белай Паннай. Супрацоўнікі музея і госці, якія заставаліся там начаваць (раней у Гальшанах не было гасцініцы), расказвалі, што ў кляштары спыняюцца або няправільна паказваюць час гадзіннікі, чутны нейкія гукі, сама па сабе патухае і запальваецца электрычнасць. Кляштар — не адзінае месца, дзе ў Гальшанах бачылі прывіды.

Цэлую сям’ю зданяў пасялілі легенды ў сярэднявечным Гальшанскім замку, дакладней, у тым, што ад яго засталося.

Па адной з версій, будаўніцтва замка патрабавала вялікіх выдаткаў, і гаспадары абіралі местачкоўцаў да ніткі. Тады сяляне праклялі князёўну, якая вымагала сродкі. Калі князёўна села за пралку, ужо не магла спыніцца. І да гэтага часу быццам у парэштках замка ў ціхую ноч чуваць, як горка ўздыхае яна і круціцца верацяно.

Ёсць паданне, быццам прывід паненкі, які з’яўляецца на руінах замка, — былая палюбоўніца князя. Ён абвінаваціў прыгажуню ў здрадзе, і яна быццам выкінулася з акна замкавай вежы. А зараз час ад часу яе прывід можна бачыць на руінах замка.

Але самая распаўсюджаная легенда — пра каханне. Быццам бы прыгожы, але бедны садоўнік пакахаў князёўну Ганну-Гарыславу Гальшанскую, і яна адказала яму ўзаемнасцю. Але пра гэта даведаўся бацька Гарыславы і не даў дазвол на шлюб з бязродным садоўнікам. Ён замураваў каханага дачкі ў падзямеллі. І з таго часу па галерэях і склепах напаўразбуранага замка ходзіць прывід Чорнага манаха і шукае сваю каханку. Як расказваюць гальшанцы, здань можна ўбачыць на разбураных сценах замка ноччу, калі свеціць месяц, у выглядзе тонкага чорнага абрыса на напаўразбуранай нішы ці ў праёме.

Існуе паданне, што ў вежы замка жыў манах, і гэта яго прывід непакоіць сучаснікаў. Кажуць яшчэ пра рыцара, замураванага ў скляпеннях замка.

Па іншай легендзе, прывіды Паненкі і Чорнага манаха жывуць у вежы. Паненка быццам бы недалюблівае мужчын — расказваюць некалькі выпадкаў, калі яна жорстка помсціла ім. Па другой версіі, здані Чорнага Манаха і яго сяброўкі на сценах замка — ні што іншае, як душы Марыі з Сапегаў і салдата, замураваных у падзямеллі па загаду бацькі дзяўчыны за тое, што не паслухаліся яго, збеглі і ноччу тайна пабраліся шлюбам. Чые б ні былі прывіды, але пра іх расказваюць многія людзі, якія бачылі іх.

У Гальшанах прывіды можна сустрэць не толькі ў замку і кляштары, але нават ля старога вадзянога млына. Кажуць, ноччу, калі свеціць поўня, можна пачуць, як круцяцца жорны, ржуць коні, а млынар перагаворваецца або лаецца з прыезджымі. Свае легенды ёсць пра царкву і касцёл, пра іншыя месцы Гальшан.

Ці жывуць здані ў сучасным аграгарадку?

Гальшанская жыхарка Вольга Місюкевіч дзесяць гадоў, пакуль пабудавалі ўласны дом, жыла ў пакоях былога кляштара — там тады давалі кватэры. За ўсе дзесяць гадоў, кажа, ніхто яе не патрывожыў. І сама яна зданяў у Гальшанах не бачыла. Толькі ўпэўнена, што расказы пра іх — ...чыстая праўда. А што сама не бачыла, дык, па-першае, жылі яны не ў тым крыле, дзе потым бачылі Белую Панну, па-другое, час быў іншы — тады ніхто не трывожыў косці ў сцяне.

— Мой муж працаваў прарабам менавіта ў той час, калі распачыналі рамонт у кляштары, — кажа Вольга Валянцінаўна. — Памятаю, гаварыў, як знайшлі ў падзямеллі косці. Не ведаю, дзе тыя косці дзеліся, але не пахавалі іх як патрэбна. Праўда і тое, што ўсе трое — двое будаўнікоў і памочнік прараба, якія іх знайшлі — хутка пакінулі гэты свет, і года не прайшло. А пра здані ў манастыры людзі расказвалі.

Гальшанец Ігар Касцючэнка ведае пра сваё мястэчка ўсё. Кожную новую легенду занатоўвае, калі трэба, можа экскурсію правесці па месцах, дзе жывуць прывіды. Як толькі з’яўляецца новае сведчанне таго, што здань зноў гуляла па мястэчку, абавязкова сустракаецца з відавочцамі. Ён упэўнены: гальшанскія прывіды — не прыдумкі, яны існуюць на самай справе.

— Калі ў кляштары адкрылі філіял музея, — гаворыць Ганна Ласёнак, — я там дваццаць гадоў адпрацавала вартаўніком. Спачатку нічога было, не страшна. Але аднойчы апоўначы, калі я сядзела за сталом у галерэі і чытала кнігу, раптам адчула, як за плячыма спачатку нібы воблака нейкае згусцілася, а потым сталі ісці людзі, шмат людзей — і дарослыя, і дзеці. Мужчыны з бародамі, у шэрай вопратцы, быццам з іншага стагоддзя. Людзі выходзілі з адной сцяны і ішлі праз другую, і дзвярэй там не было. Сядзела, быццам прыціснутая, хацела падняцца і не магла. Потым адчула, што хтосьці ззаду паклаў мне руку на плячо і штурхае. Паднялася, стала ісці, а галава цяжкая, быццам у тумане. А людзі — быццам празрыстыя — у адным акне, у другім. Падышла да выхаду і нікога не ўбачыла, дзверы зачыненыя знутры.

Таццяна Лаўрыновіч вырасла ў завулку, які зараз завецца Кляштарным. Вокны бацькоўскага дома якраз выходзяць на пакой прывідаў.

— Сама я зданяў ніколі не бачыла, а вось з сынам аднойчы такая гісторыя адбылася. Забавіўся недзе з хлопцамі, час да поўначы блізіўся. Я ўжо хвалявацца пачала, а яго няма ды няма. Потым вярнуўся, спалатнелы ўвесь. Ехаў з горкі на веласіпедзе і раптам бачыць: ля пакоя прывідаў стаіць, не датыкаючыся да зямлі, маладая жанчына і рукой да сябе кліча. Сама быццам празрыстая ўся. Адзенне, расказваў, быццам вясельны ўбор. Зараз сыну 27 гадоў, а тады чатырнаццаць было. Цяпер, калі пытаюся, можа, здалося, адказвае, што так і было на самай справе.

Некалькі часу таму ў Гальшанах працавала экспедыцыя гомельскай арганізацыі «Парамір», якая займалася даследаваннем гальшанскіх прывідаў. Як дзяліўся адзін з членаў экспедыцыі, у кляштары, і келлях, і калідорах пастаянна спрацоўвалі датчыкі прыбораў, якія сведчылі аб руху буйных аб’ектаў і ўсплесках энергіі, засвечвалася плёнка з цікавымі кадрамі. Усе ўдзельнікі экспедыцыі, якія начавалі ў кляштары, бачылі цені і абрысы, вогненные плямы, чулі гукі хадзьбы, шоргат адзення, стогны, стукі ў акно.

Ноч сярод муроў

Вечар апускаўся на Гальшаны спакваля, паціху. Пакуль яшчэ не цёмна, я абышоў будынак кляштара з усіх бакоў, праверыў замкі на дзвярах, праз акно зазірнуў у вежу, дзе бачылі прывід Белай Панны. Пуста і ціха, уражвала толькі таўшчыня сцен і паўкруглы купал столі. Музей у ім зачынілі ўсё па той жа прычыне: калі распачыналі рамонт, па сцяне, як і чатырыста гадоў, пайшла трэшчына, яна шырылася, і з’явіліся апасенні, што сцяна рухне. Але яна стаіць.

Накіраваўшы фотааб’ектыў на сцены, за якімі прыхаваўся пакой прывідаў, чакаю. Гляджу на гадзіннік, але яго стрэлкі чамусьці спыніліся. Бяруся за мабільны тэлефон — яго экран не свеціцца. Адключыўся. Тое ж самае сталася і з другім мабільным іншага сотавага аператара. Гэта тым больш дзіўна, што акумулятары толькі што зараджаныя.

Час ішоў, а сцены кляштара заставаліся цёмнымі, ніякага руху пад імі я не бачыў. Не чуў і гукаў. Цёмна. На небе ні зорачкі, ні месяца.

Яшчэ праз колькі часу заводжу машыну і кіруюся яшчэ па адным адрасе, дзе павінен жыць прывід.

Гэта месца непадалёку ад кляштара — стары вадзяны млын. Па аповедах гальшанцаў, яму гадоў пад дзвесце. Зроблены з дрэва, ён быццам мумія — не разбураецца, не гніе. Менавіта тут, расказваюць, па начах чуваць скрып млынавага кола, галасы і гамана.

У цемры сам млын здаецца жудасным прывідам. Падбіраюся бліжэй і раптам спыняюся, як укапаны. Прымроілася? Не, усё ясней і ясней чую, як рыпяць колы вазка, усхрапвае конь, як перагаворваюцца паміж сабой ездакі.

Ці то астатняе мне прымроілася, але пасля таго, як паўз млын праехаў вазок, наваколле агарнула цішыня.

Наступны мой пункт — разбураныя муры Гальшанскага замка, дзе жывуць Чорны манах і яго спадарожніца. Да замка іду пехатою.

У цемры выкладзеныя з чырвонай цэглы парэшткі замкавых муроў выглядаюць чорнымі.

Зараз цяжка зразумець, у якім стылі пабудаваны замак. Але гісторыя сведчыць, што гэта быў адзін з самых раскошных замкаў свайго часу — багатая рэзідэнцыя магнатаў з мноствам залаў, шырокімі лесвіцамі, вялікімі вокнамі. І з падземнымі хадамі, па якіх быццам можна было дайсці да Вільні або да кляштара ў цэнтры Гальшан.

Зараз руіны палохаюць маўчаннем. З дзясятак хвілін чакаю, углядаючыся ў муры праз аб’ектыў сваёй камеры. Ціха і пуста.

Уключаю ліхтарык і рушу да муроў. Дзесьці ў супрацьлеглым баку замка нешта моцна грукнула: нібы хтосьці гэтак, як я, вандруючы па руінах, нечакана зрушыў цагліну. Так і ёсць, гэта ўпала цэгла. З вёскі чуецца крык пеўня, і мой ліхтарык нечакана патух. Толькі цяпер я заўважаю, што на ўсходзе праразаецца светлая палоска — пачынае днець.

Шпарка кіруюся да вёскі, на ускрайку якой прыпаркаваны мой аўтамабіль. Па інерцыі гляджу на гадзіннік. І дзіўна — ён паказвае правільны час. І мабільныя тэлефоны ўключыліся самі па сабе.

Не пашанцавала — прывідаў не сустрэў. Але ж гэта не значыць, што іх няма. Проста, напэўна, я выбраў не тую ноч.

Да сустрэчы, Гальшаны!

Мікалай ВАЛЫНЕЦ, «БН»

Фота аўтара