Ивану Шамякину — 95 лет

«Я любiў людзей, верыў iм i славiў iх...»

«Один из атлантов». Так назывался материал об Иване Шамякине к его прошлому юбилею. Народный писатель стал атлантом, то бишь классиком, еще при жизни. Его книги выходили миллионными тиражами. Конечно, время — лучший критик и ревизор. Что–то переоценивается, уходит из зоны актуальности. Что–то, наоборот, зацепит читателя будущих времен...

Иван Шамякин оставил такое обширное творческое наследие, что можно предположить: всегда найдется что–то на вкус эпохи. И о себе как о человеке оставил много свидетельств: воспоминания, дневники... Часть из них, за 1980 — 1995–е, издана книгой «Роздум на апошнiм перагоне». Еще более острые, раскрывающие тайны литераторской тусовки — «Начныя ўспамiны». Много воспоминаний о детстве, страниц личной жизни. Вот, например, зачем Шамякин каждый раз, приезжая в родной Гомель, отрывался от компании и шел на улицу Островского: «Хадзiў там з дзiўным душэўным трапятаннем. Вулiца не гарэла, i кожны драўляны дом быў да шчымоты ў сэрцы знаёмы. Гэта была вулiца нашага з Машай кахання, на ёй Маша кватаравала, i я штовечар лётаў туды на спатканне». Любовь к жене, Марии Филатовне, Иван Шамякин пронес через всю жизнь, и, пережив ее смерть, написал о любимом человеке повесть «Слаўся, Марыя!».

Сын лесника, маленький пастушок, он так стремился к литературе, к чтению, что нынешним родителям компьютерных чад остается только завидовать. Одноклассник по кормянской школе доверил Ивану семейную тайну: его отец в сундуке хранил несколько томов дореволюционного издания Лескова, никому не позволял притрагиваться. Но каким–то образом Шамякин со строгим дядькой договорился... «Упершыню я чытаў сур’ёзнага «дарослага» пiсьменнiка, класiка... Пазнаваў зусiм iншае жыццё, iншыя чалавечыя страсцi i — дзiвосна ўзбагачаўся».

На даче

«Мцыри» Лермонтова так ошеломил школьника, что тот решился на кражу: вырезал страницы из библиотечной книги. Есенина учитель продекламировал ученикам тайно. Уже во время учебы в техникуме Шамякин переписал небольшой сборничек Есенина, который один из учащихся сдавал на ночь по рублю.

Будущий классик рос в доме лесника, вокруг — лес, и ничего не боялся. А вот темных углов хаты начал пугаться, когда прочитал «Вия». «Чытаў уначы пры лямпе, бацька спачатку ганяў, што газу палю, пасля змiрыўся. За акном зiма, завея. Гудзiць, трашчыць лес. Хата напаўняецца зданямi. З’яўляецца Вiй. «Паднiмiце мне павекi!» Я млеў ад страху». И уже пожилой писатель, прошедший фронт артиллеристом, признается: «Не ведаю, як у лесе, а ў горадзе, у Мiнску, пасля дванаццацi ночы хадзiць баюся. Здаралася, затрымлiвалiся ў кафэ Саюза пiсьменнiкаў, i я праз парк не iшоў дадому — па праспекце iшоў».

В этом весь Шамякин: не идеализирует себя, не скрывает слабостей. Более того, анализирует их... И от этого выглядит натурой сильной и целостной. Тем более война проверила на прочность. Перечисляет страшные эпизоды: первый налет фашистских самолетов в ночь с 22 на 23 июня, он тогда был командиром батареи в Заполярье. Потом батарея сдерживала натиск гитлеровцев, рвавшихся к Мурманску: «I кожны з нас разумеў: прарвуцца — нам смерць, адступаць няма куды, залiў не пераплывеш». Когда плыли на барже из Медвежьегорска в Петрозаводск, в любую секунду могла попасть бомба... «Але самы моцны прыступ страху быў пасля вайны, калi я, дрэнны плывец, ратаваў у Варце польскую дзяўчыну... Нас з полькай, якая так абшчапiла мяне, што скавала, несла на гэты разбураны мост. Адкуль узяўся наш кацер! Наканавана было доўга жыць».

Иван Шамякин. Германия. 1945 г.
В дневниках много неожиданного... Получал звезду Героя Социалистического Труда. После обеда в Доме литератора сломал руку. Причем нелепо, упал в гардеробе, зацепившись за барьер. «Ашаламiла мяне гэтае падзенне. На абедзе залiшне многа гаварылi пра мае рукi — як многа iмi напiсана, i гэта, маўляў, таму, што я пiшу дзвюма рукамi, i гэтак далей... Пасля такiх удараў мiмаволi пачынаеш верыць у дурное вока, у тэлепатыю, у любую чартаўшчыну. I ў лёс. У тэорыю ўраўнаважання радасцей i няшчасцяў».

Во время войны в орудийном расчете, которым командовал Шамякин, появилась юная неграмотная пермячка. Немолодой солдат, жалевший бедолагу, намекнул Шамякину, что, скорее всего, девушку призвали незаконно, вместо кого–то другого: у нее отец на войне, трое младших в семье... «Я iдэалiстам быў. «Не можа быць!» — «Наiўны ты чалавек, сынок. Не бачыў ты жыцця». Пэўна ж не бачыў — вырас у лесе. Але вельмi можа быць, што iдэалiзм памагаў мне стаць пiсьменнiкам. Я любiў людзей, верыў iм i славiў iх».

В 2002 году, лежа в больнице, Иван Петрович записывает: «Прачытаў трапнае выслоўе: «Писатель не тот, кто пишет, а тот, кого читают». Мяне чыталi! Але цi будуць чытаць у будучым? Мае равеснiкi пяюць дыфiрамбы. Маладыя сёстры чыталi хiба тое, што вучылi ў школе. Сумная выснова».

Сегодня мы пригласили к разговору о творчестве и личности Ивана Шамякина литераторов разных поколений и взглядов. Ждем и ваших высказываний, дорогие читатели!


Ксения Шталенкова

Марина Веселуха

Адам Глобус

Денис Мартинович

Наум Гальперович

Алесь Карлюкевич

Георгий Марчук

Николай Трус


1. Какое из произведений Ивана Шамякина лично вам наиболее близко и почему?


Адам Глобус, писатель, художник: «Гандлярка i паэт». Люблю паэзiю i тых, хто здатны апiсваць лiрычныя настроi, бо чалавек адрознiваецца ад жывёлы толькi тым, што зрэдзьчасу мае гэты самы лiрычны настрой».

Наум Гальперович, поэт, директор радиостанции «Беларусь»: «Сэрца на далонi». Сваiм гуманiстычным настроем, жаданнем аднавiць справядлiвасць, вярнуць добрае iмя чалавеку, абылганаму нядобрасумленнымi людзьмi».

Марина Веселуха, критик: «У кожным сваiм рамане, аповесцi Iван Шамякiн звяртае ўвагу на вельмi важныя, актуальныя пытаннi не толькi свайго часу, але i чалавечага жыцця ў цэлым. Тут i ваенныя гады («Глыбокая плынь»), i аднаўленне побыту ў пасляваенныя дзесяцiгоддзi («Сэрца на далонi»), i творчая праца iнтэлiгентаў («Атланты i карыятыды»), i наступствы аварыi на Чарнобыльскай АЭС («Злая зорка»)... Каханне, расстаннi, смерць блiзкiх... Кожны яго тэкст лёгкi па форме, стратэгii расповеду i змесце, але вельмi глыбокi паводле iдэi».

Георгий Марчук, писатель, секретарь правления Союза писателей Беларуси: «Сказать так прямо, что какое–то из произведений И.Шамякина мне наиболее близко и почему, не могу, потому как не перечитываю его романы, а те, с которыми бегло знакомился в шестидесятые–семидесятые годы, забылись — и герои, и сюжеты. Пятьдесят лет назад он, говоря сегодняшним языком, занимал первые строчки рейтинга по популярности. И это было правдой».

Алесь Карлюкевич, директор — главный редактор Издательского дома «Звязда»: «Найболей прываблiваюць мяне два творы — «Трывожнае шчасце» i «Атланты i карыятыды». Вельмi рэльефна, вобразна выпiсаны ў Шамякiна характары яго герояў. Персанажы Iвана Пятровiча выглядаюць як жывыя людзi са сваiмi зямнымi клопатамi».

Николай Трус, литературовед, заведующий кафедрой белорусской филологии БГТУ: «Повесть «Гандлярка i паэт». Произведение затрагивает вечную тему — совмещение в человеке прагматического начала и идейного, вдохновенно–творческого. Поэтическое в любом индивидууме способно пробудиться и взять верх над прагматическим, возвысить его. Как реликвию храню в своей библиотеке книгу «Петраград — Брэст» с авторской подписью мне, студенту 1–го курса филфака БГУ: «Мiколу Трусу — Iван Шамякiн». Это к вопросу личного, «материализованного» слова писателя в моей биографии и, возможно, состоявшейся профессиональной деятельности».

Денис Мартинович, критик, журналист: «Прасцей назваць твор, якi найбольш уразiў. Гэта аўтабiяграфiчная аповесць «Слаўся, Марыя!», прысвечаная жонцы пiсьменнiка. Твор шчыры i кранальны да немагчымасцi, якi шмат тлумачыць i ў бiяграфii Шамякiна, i ў псiхалогii яго творчасцi. Прачытаўшы аповесць, разумееш, што не ўсiм дадзена такое каханне, як Iвану Пятровiчу. Дакладней, не ўсе могуць асэнсаваць гэты боскi падарунак i доўгiя гады быць шчаслiвым».

Ксения Шталенкова, писательница: «Сэрца на далонi», бо сюжэт рамана шматслойны, актуальны i ў сучасным кантэксце».

Участники 3-го Съезда писателей БССР (слева направо): А.Прокофьев, К.Симонов, С.Михалков, Я.Колас, Х.Гулям,
П.Бровка, К.Крапива, И.Шамякин, Г.Мухтаров. Минск, 1954 г.

2. Каким представляется вам Иван Шамякин как личность?


Адам Глобус: «Ён мне не ўяўляецца, а згадваецца, бо я ведаў яго асабiста. Згадваецца сваiмi дапамогамi iншым. Iван Пятровiч шмат каму дапамог. Такое i помнiцца».

Наум Гальперович: «Асоба, безумоўна, значная, патрыёт, гуманiст. Мне пашчасцiла ў апошнiя гады яго жыцця быць асабiста знаёмым з Iванам Пятровiчам, бываць у яго дома, прымаць непасрэдны ўдзел у святкаваннi яго юбiлею. Ён быў вельмi спагадны чалавек, нават да тых, хто не падзяляў яго поглядаў, хоць сваiм прынцыпам не здраджваў, не падладжваўся пад «новы час», заставаўся верным сваiм з дзяцiнства прынятым iдэалам».

Марина Веселуха: «Настаўнiца беларускай лiтаратуры нам распавядала, што Шамякiну для творчасцi не патрэбная была цiшыня. Ён мог пiсаць i калi знаходзiўся адзiн у пакоi, i калi вакол яго бегалi дзецi. Мяркуючы па яго творах, можна назваць Iвана Пятровiча досыць педантычным, уважлiвым чалавекам. Здаецца, нiводная дэталь не застаецца незаўважанай, цi то складка на спаднiцы, цi закаханы позiрк, цi новы пiнжак».

Георгий Марчук: «Это был осторожный, осмотрительный человек с хитрецой, но открытой душой. Охотно помогал в бытовых вопросах писателям. Он воевал за идеалы добра, правды и справедливости, и его герои исповедовали эти же идеалы. Он любил славу, но не кичился ею. Трудолюбив, избегал пьяных компаний, не сорил деньгами, больше был прижимистый. Семьянин. Ко всем относился ровно. Умел очень тонко ладить с властью, которая помогала ему в общественной карьере».

Алесь Карлюкевич: «Усе яго чытачы ведаюць, якiм надзвычайным працаўнiком ён быў. Сведчаннем на тое — i новы Збор твораў Iвана Пятровiча, якi «Мастацкая лiтаратура» выдала ў 23 тамах. I, пэўна, сабрана не ўся спадчына, бо адну толькi яго эпiсталярыю збяры ўсю разам — i не на адзiн том будзе. Дадайце да гэтага творчага плёну пастаянную работу Шамякiна ў Саюзе пiсьменнiкаў, яго грамадскую i палiтычную актыўнасць, яго працу ў энцыклапедычным выдавецтве».

Николай Трус: «Успешный во всех отношениях человек, на тонком уровне чувствующий время и власть. Государственник в жизни и творчестве. Последовательный в своих убеждениях и поступках, дипломатичный, плодотворный».

Денис Мартинович: «Калi меркаваць па савецкiм перыядзе, Шамякiн — шчаслiвы i паспяховы творца, якi развiваўся разам з савецкай элiтай i разам з тым на паўкрока апярэджваў грамадства, якое часта даведвалася пра новыя павевы ў жыццi менавiта з пiсьменнiцкiх твораў. Чалавек, якi шчыра прымаў савецкiя рэалii i адлюстроўваў iх. У постсавецкi час гэта зусiм iншы чалавек, якi не прыняў новых рэалiй i ментальна застаўся ў сваёй краiне — Савецкiм Саюзе».

Ксения Шталенкова: «Валявы, неабыякавы да чалавечага болю пiсьменнiк, што не навешвае пры гэтым ярлыкоў на сваiх герояў, здольны глядзець на сiтуацыю знутры».

Иван Шамякин с дочкой Татьяной и внучкой Машей

3. Какое произведение Ивана Шамякина могло бы стать основой белорусского блокбастера?


Адам Глобус: «Мне падабаюцца ў кiно рэмэйкi, таму я зрабiў бы новую кiнаверсiю «Гандляркi i паэта».

Наум Гальперович: «Сэрца на далонi», «Петраград — Брэст», «Вазьму твой боль».

Марина Веселуха: «Аповесць «Сатанiнскi тур». Нават назва твора ўжо захапляе, абяцае неверагодныя прыгоды i страшныя здарэннi. Памятаю, як мы з аднакласнiкамi не маглi вызначыцца, хто будзе першым чытаць аповесць, тады яшчэ надрукаваную ў часопiсе. Толькi ўявiце: малады фiлолаг, каб зарабiць грошай, першы раз едзе ў Польшчу. Па дарозе ён памiрае ад сардэчнага прыступу. Што рабiць спадарожнiкам? Вярнуцца i згубiць грошы, выдаткаваныя на паездку, ды магчымасць зарабiць (што надзвычай актуальна ў 1990–я)? Цi працягваць тур, але ехаць у мiкрааўтобусе разам з нябожчыкам? Сюжэт твора абяцае калi не блокбастар, то як мiнiмум псiхалагiчны трылер».

Георгий Марчук: «Было одно время — и оно требовало своей правды, своего отображения в силу таланта писателя. И писатели старались как могли. Сейчас темы для блокбастеров, конечно, другие».

Алесь Карлюкевич: «Чаму, напрыклад, не гiстарычны раман «Вялiкая княгiня» цi нават рэвалюцыйны раман «Петраград — Брэст»?

Николай Трус: «Иван Шамякин — мастер сюжета, любое его произведение могло бы стать основой блокбастера. Но думаю, что сам писатель, ценящий прежде всего традицию, такую идею воспринял бы достаточно критически».

Денис Мартинович: «Па здольнасцi «закруцiць сюжэт» Iван Пятровiч, вiдаць, нi з кiм не параўнальны ў беларускай лiтаратуры. Iншая справа, што для блокбастара патрабуецца добры сцэнарыст, якi адаптуе прозу ў фармат сцэнарыя».

Ксения Шталенкова: «Сэрца на далонi» магло б стаць блокбастарам i знятае ў арыгiнальнай версii (цiкавы i неадназначны перыяд беларускай гiсторыi), i ў адаптаванай на сучасны лад, бо ўзнятыя праблемы справядлiвыя для любога часу».

Слева — И.Шамякин, в центре — М.Танк, справа — А.Кузьмин

4. Есть ли в творчестве Шамякина узнаваемый герой, которому можно ставить памятники, сделать белорусским брендом?


Адам Глобус: «Беларусы паставiлi шмат помнiкаў сваiм паэтам. Не зашкодзiць яшчэ адзiн помнiк «Паэту i ягонай музе», паэта я рабiў бы падобным да Анатоля Сыса, а гандлярку падобнай да самай звычайнай маладой беларускi».

Наум Гальперович: «Наконт помнiкаў, можа, i занадта. Але такiя героi яго твораў як настаўнiца i партызанка Таццяна Маеўская з рамана «Глыбокая плынь», якая выратавала яўрэйскага хлопчыка, выдаўшы яго за свайго сына, архiтэктар Максiм Карнач з рамана «Атланты i карыятыды» – вобраз сапраўднага беларускага iнтэлiгента–патрыёта (вiдавочна, што прататыпам быў Андрэй Макаёнак), доктар Яраш з рамана «Сэрца на далонi», могуць i сёння быць прыкладам для сучаснiкаў».

Марина Веселуха: «Тут я назвала б перадусiм доктара Антона Яраша, героя рамана «Сэрца на далонi». Гэта своеасаблiвы сэкс–сiмвал свайго часу. Высокi, мужны, прыгожы, разумны (абаранiў кандыдацкую i пiша доктарскую дысертацыю), уважлiвы муж i добры бацька, таленавiты, амаль усемагутны хiрург, выдатны гаспадар, справядлiвы кiраўнiк. Больш за тое, падчас вайны ён быў удзельнiкам падпольнага руху, дзе паказаў сябе мужным, смелым i справядлiвым. Чым не рамантычны вобраз? На яго фоне ўсе астатнiя героi рамана нiбыта драбнеюць. Таму, думаецца, не выпадкова «Сэрца на далонi» палюбiлi многiя — ад экзальтаваных жанчын да прафесiйных хiрургаў».

Георгий Марчук: «Ставят памятники литературным героям больше острохарактерным, например, в Киеве героям из комедии «За двумя зайцами». В Тбилиси должен быть памятник Хануме, у нас, может быть, Павлинке и Быковскому, в Гомеле — Василю и Ганке из «Людей на болоте». У Шамякина другой герой. Не представляю памятника и Сотникову Быкова. Почти в каждой белорусской деревне есть памятник воинам, погибшим во время войны. Вот это памятники Сотниковым и некоторым героям Шамякина».

Алесь Карлюкевич: «Адназначна — галоўны герой пенталогii «Трывожнае шчасце», фактычна сам Iван Шамякiн... Думаю, што беларускiя скульптары здольны «вычытаць», разгледзець гэты вобраз. Рамантычнае асэнсаванне часу, патрэбная чалавеку iдэалiзацыя жыцця, зварот да Дабрынi, якая песцiла ўсё шамякiнскае мышленне, яго мастакоўскi талент».

Николай Трус: «В прозе писателя–реалиста представлено целостное и многогранное видение человека вообще: солдат, интеллигент, современник, государственный деятель и так далее».

Денис Мартинович: «На «Камароўцы» мог бы стаяць помнiк не абстрактнай гандлярцы, а Вользе з рамана «Гандлярка i паэт». Для Шамякiна яна толькi мяшчанка. А цяпер, з вышынi часу, гераiня здаецца сiмвалам жыццёвай кемлiвасцi беларускага народа».

Ксения Шталенкова: «Абагулены вобраз чалавека, якi прайшоў праз шмат пакутаў i выпрабаванняў, але здолеў захаваць у сабе Чалавека, гэта такi надламаны i жывы герой, вядома ж, сучасны».

5. Останутся ли актуальны произведения Ивана Шамякина для новых поколений читателей? Что им будет в них интересно?


Адам Глобус: «Магу сказаць адно: добра, што ўсё напiсанае Iванам Шамякiным сабрана, адрэдагавана i выдадзена. Чытачам з наступных пакаленняў ёсць з чаго выбраць».

Наум Гальперович: «Гэта летапiс эпохi. Ад ранейшай папулярнасцi да наступнага за гэтым ахаладжэння i пэўнага занядбання творы Шамякiна зноў вяртаюцца да чытача. Асаблiва на фоне патоку псеўдалiтаратуры, спроб ператварыць яе ў танны спажывецкi тавар яго раманы i аповесцi, дзённiкi i нататкi для старэйшага i сярэдняга пакалення — вяртанне ў свет духоўнасцi i гуманiзму, вяртанне ўвагi i павагi да роднай мовы i лiтаратуры».

Марина Веселуха: «Школьнiкi заўсёды з радасцю i iнтарэсам будуць знаёмiцца з раманамi Iвана Пятровiча: яны захапляльныя, цiкавыя i вельмi лёгка чытаюцца. Тут прысутнiчаюць жывыя героi (а не штучныя манекены), якiя трапляюць у розныя жыццёвыя калiзii кшталту любоўнага трохкутнiка, здрады, кахання памiж прадстаўнiкамi розных сацыяльных груп. Шамякiн застанецца цiкавым i як пiсьменнiк, якi захаваў характэрныя артэфакты жыцця ў Савецкiм Саюзе. Наколькi пiльны ён да дэталяў: апiсвае тагачасную вопратку, мэблю, распавядае, дзе гэта ўсё зроблена, адкуль прывезена, звяртае ўвагу, на якiх машынах ездзяць героi, дзе жывуць i чым харчуюцца. Такiя дробязi вельмi захапляюць, бо з’яўляюцца непаўторнымi рысамi эпохi, якая ўжо стала гiсторыяй».

Георгий Марчук: «Интерес к книге вообще падает катастрофически. Возможно, лет через сто, когда будет укреплено культурологическое состояние общества, а не только техническое и потребительское, какая–то часть читателей и вернется к его произведениям, чтобы узнать: а что это все же было там, в социализме? Ведь пусть не вся правда, но ее хорошая часть в романах Ивана Петровича есть».

Алесь Карлюкевич: «У Кiтаi ў розныя гады былi выдадзены цi не дзесяць кнiг Iвана Шамякiна. I выдавалiся яны i ў тыя часы, калi складанымi былi савецка–кiтайскiя адносiны. Так, пэўна, кiтайцам быў цiкавы сам дэталёва, да драбнiц выпiсаны ўклад жыцця, некаторыя тэндэнцыi грамадскага, сацыяльнага ладу... Але ж час паказвае, што творы Iвана Пятровiча — гэта i фiласофiя, развагi пра саму прысутнасць Чалавека як асобы ў свеце».

Денис Мартинович: «Застануцца, але не ўсе. У тых фрагментах твораў, дзе Iван Пятровiч звяртаўся да праяў звычайнага жыцця, узаемаадносiн мiж людзьмi, ён заставаўся глыбокiм майстрам слова. Але як толькi пiсьменнiк адыходзiў у сферу палiтыкi i партыйнасцi, узнiкала штучнасць i пэўная ненатуральнасць. Таму частка яго кнiг застанецца ў сваiм часе. А вось асобныя лепшыя творы Iвана Пятровiча, самыя таленавiтыя раздзелы яго раманаў, безумоўна, будуць запатрабаваныя чытачамi».

Николай Трус: «Со временем без произведений писателя уже невозможно будет сформировать целостное впечатление о человеке и обществе ХХ века».

Ксения Шталенкова: «Кожны яго твор можна прачытваць наноў».

rubleuskaja@sb.by

Советская Белоруссия № 18 (24900). Суббота, 30 января 2016
Заметили ошибку? Пожалуйста, выделите её и нажмите Ctrl+Enter