Bieżący rok jest szczegуlny dla ekologуw całego świata. Minęło 40 lat po podpisaniu konwencji ramsarskiej. Białoruś, ktуrej bagna nazywane są płucami Europy, dołączyła do konwencji jako niepodległe państwo w 1999 roku. Na konferencję międzynarodową w Mińsku organizowaną z okazji rocznicy przyjadą przedstawiciele Ukrainy, Rosji, Litwy, Łotwy, Polski, Niemiec i innych państw. W centrum uwagi organizatorуw i gości będzie stan ważnego systemu ekologicznego planety, oddziałującego na jej klimat i rуżnorodność biologiczną.Wyspy pierwotnej natury
Znaczenie bagna dla Ziemi trudno przecenić. Pochłania dwutlenek węgla i produkuje tlen, kształtuje klimat i utrzymuje rуwnowagę biologiczną. Unikatowe są bagna topogeniczne. W Europie prawie ich nie zostało. Na Białorusi są Sporowskie i Zwaniec w obwodzie brzeskim. Zachowały się w pierwotnej postaci. Właśnie na tych obszarach występują rzadkie ptaki i rośliny, ponad 50 procent populacji rzadkiego ptaka — wodniczki i około 10 procent europejskiej populacji orlika grubodziobego. Około 70 procent przedstawicieli flory i fauny wpisanych do Księgi Czerwonej występuje właśnie na bagnach. Zwierzęta, ptaki, rośliny są pewnym wskaźnikiem ich stanu. W ubiegłym roku na listę zagrożonych gatunkуw uczeni wpisali ptaka występującego na bagnach ombrogenicznych — kulika wielkiego. Z powodu zaburzenia reżimu hydrologicznego zaczęły wysychać i zarastać sosną. Sytuacja natychmiast odbiła się na liczbie kulika wielkiego, mniej jest cietrzewia i głuszca.
W połowie XX wieku na Białorusi było 2,9 miliona hektarуw naturalnych bagien. W latach 60. zaczęto je osuszać. Melioracja zmieniła Polesie: pojawiały się drogi, rozwijała się infrastruktura. O negatywnych skutkach dla środowiska wуwczas nikt nie myślał. W chwili obecnej na Białorusi zostało 860 tysięcy hektarуw bagien. Na 60 procent tych obszarуw, twierdzi kierownik sektora wspуłpracy międzynarodowej Ośrodka Naukowego Zasobуw Biologicznych Narodowej Akademii Nauk Aleksander Kozulin, odnotowano zaburzenia reżimu hydrologicznego. Taki stan rzeczy potwierdziła inwentaryzacja bagien przeprowadzona za pomocą satelity. Poza tym istnieje 500 tysięcy hektarуw zdegradowanych topieli. Faktycznie to martwe obszary, 90 procent z nich stanowią wyrobiska poeksploatacyjne. 300 tysięcy hektarуw przemieniło się w piaski. Przedsiębiorstwa rolne zrezygnowały z uprawy roli. Te tereny stały się niebezpiecznym źrуdłem pożarуw. W 2002 roku właśnie tu wybuchały torfowe pożary, ktуre rozpowszechniły się w całym kraju. Na ich gaszenie państwo wydało wуwczas około 1,5 miliona dolarуw USA.
Według oceny ekologуw najbardziej skutecznym sposobem na eksploatację tych obszarуw jest ponowne zabagnienie. W każdym razie na zyski nie ma co liczyć. Bagno po restytucji przyniesie korzyści ekologiczne nie tylko państwu, ale i planecie. Znуw pojawią się rzadkie gatunki roślin i zwierząt, będą warunki dla wędkarstwa i polowania.
Pieniądze w bagno
Według kierownika zarządu rуżnorodności biologicznej i krajobrazowej Ministerstwa Przyrody i Ochrony Środowiska Natalii Minczenko Białoruś ma doświadczenie w zakresie restytucji osuszonych bagien. Pomagają rуżne organizacje międzynarodowe. W Europie, gdzie bagna osuszono wcześniej niż w naszym kraju, ich restytucja kosztuje więcej. Stan bagien, nie ważne w jakim kraju są położone, wpływa na ekologię planety. W 2006 roku milion dolarуw USA na restytucję białoruskich bagien przekazał Globalny Fundusz Środowiska. W efekcie ponownie zabagniono 28 tysięcy hektarуw.
Restytucja objęła między innymi bagno Dokudowskie niedaleko Lidy w obwodzie grodzieńskim. 3000 hektarуw dawnych torfowisk w ciepłym okresie dostarczało wiele nieprzyjemnych doznań miejscowej ludności. Bagno co roku płonęło, nakrywając smogiem miasto i okolice. Poza tym częstym zjawiskiem były burze piaskowe. W 2007 roku rozpoczęto restytucję bagna. Po zamknięciu kanałуw, osuszających go, warstwa torfowa nasiąknęła wodą, wyrosła trawa. Dziś to ulubione miejsce wędkarzy i urlopowiczуw. O pożarach i burzach piaskowych wszyscy zapomnieli. Cena kwestii — średnio 50 dolarуw USA na hektar. Nie tak dużo, jeśli porуwnać z kosztami gaszenia pożarуw. Poza tym to uzasadnione gospodarczo wydatki na stabilizację klimatu. Projekt, realizowany przez Globalny Fundusz Środowiska i Ministerstwo Gospodarki Leśnej, obejmuje 15 torfowisk na terenie 12 gospodarstw leśnych.
W 2006 roku, gdy specjaliści przygotowywali się do restytucji pierwszego obszaru, doświadczenia w tym zakresie nie było ani na Białorusi, ani za granicą. Mimo iż wcześniej podejmowano prуby znalezienia zastosowania dla zdegradowanych torfowisk. Prуbowano przekazać je do uprawy roli oraz gospodarstwom leśnym. Nie udało się jednak zebrać plonуw na tych obszarach, posadzone drzewa natomiast ginęły w pożarach.
W 2008 roku przy wsparciu funduszu klimatycznego Niemiec ruszyła realizacja nowego programu Klimat i Rуżnorodność Biologiczna, nazywanego potocznie Białoruś 1, ktуrego ważnym zagadnieniem stała się kontynuacja restytucji bagien. Niemiecka strona przekazała ponad milion euro. Według Aleksandra Kozulina oprуcz restytucji bagien w ramach tego projektu poruszono kwestię sprzedaży przez nasze państwo kwot emisji gazуw cieplarnianych. Każdy kraj może emitować pewną liczbę dwutlenku węgla. Kto przekracza kwoty, płaci ogromne kary. By uchronić swуj przemysł, te państwa mogą odkupić kwoty od innego kraju, na przykład od Białorusi. Nasz kraj mniej emituje gazуw cieplarnianych. Poza tym po zabagnieniu obszarуw więcej będzie pochłaniać się dwutlenku węgla. W efekcie możemy sprzedać część kwot. Im więcej bagien będzie obejmować restytucja, tym więcej kwot będziemy mogli sprzedać. Chodzi o zyski w wysokości kilku milionуw euro rocznie.
Poleskim tropem
Polesie jest regionem mającym globalne znaczenie dla Ziemi. Mieszczą się tu cztery duże rezerwaty przyrody — Prypeć Środkowa, Zwaniec, Sporowskie, Prostyr. Wszystkie są obszarami ornitologicznymi i ramsarskimi. Z inicjatywy rządu Białorusi i Globalnego Funduszu Środowiska w ciągu pięciu lat trwa realizacja wspуlnego projektu funduszu, Programu Narodуw Zjednoczonych ds. Rozwoju i Ministerstwa Przyrody o wartości 2 milionуw 200 tysięcy dolarуw USA. Zmierza do zrуwnoważonego funkcjonowania systemu chronionych obszarуw wodno-błotnych w regionie poleskim.
Obszar jest dość specyficzny. Po melioracji w latach 60. — 70. XX wieku osuszono liczne torfowiska niskie. Pуźniej na tych obszarach gospodarstwa rolne przez wiele lat uprawiały rośliny okopowe. Po 15 — 20 latach użytkowania wydajność gleby sprowadzono do minimum. Gospodarstwa nadal je zasiewały, jednak nie mogły liczyć na zyski. W trakcie realizacji projektu opracowano propozycje w zakresie użytkowania dawnych torfowisk. Według kierownika projektu Genadiusza Arciuszewskiego na części obszarуw będą łąki, na innych lasy, pozostałe zostaną zabagnione. Z jednej strony gospodarstwa rolne zmniejszą niepotrzebne wydatki, z drugiej — dojdzie do poprawy stanu środowiska w regionie. Propozycje dla każdego regionu zostały uchwalone przez lokalne władze. Po 5 latach należy ocenić ich efektywność. Badania pilotażowe w ramach projektu rozpowszechniły się w kraju. W tej chwili Komitet Państwowy ds. Mienia opracowuje podobne schematy użytkowania ziem dla 25 powiatуw Białorusi.
Odrębnym tematem projektu są poldery. W rolnictwie użytkowano je w latach 70. — 80. XX wieku. Ze względu na niską żyzność gleby i zaburzenie reżimu hydrologicznego plony były skromne. Zarasta sieć melioracyjna, poldery pokrywają krzewy i właściwie nie nadają się do użytkowania. Jednocześnie utraciły znaczenie ekologiczne. W swoim czasie powstawały w miejscu dawnych tarlisk ryb w łęgu rzeki Prypeć. Zrealizowano dwa projekty pilotażowe obejmujące powierzchnię 3 tysięcy hektarуw.
— W miejscu jednego poldera pokazaliśmy możliwość jego wykorzystania jako tarliska ryb oraz miejsca produkcji zielonej paszy — sianokosu — opowiada Genadiusz Arciuszewski. — Drugiego polderu na granicy powiatu pińskiego i powiatu łuninieckiego nie użytkowano od 30 lat. Mimo że 3 tysiące hektarуw łęgu można wykorzystać. Sprуbowaliśmy odtworzyć reżim hydrologiczny, podobny do naturalnego. W efekcie obserwowaliśmy pomyślny przebieg tarła szczupaka, jazia, innych gatunkуw ryb. Poza tym stał się atrakcyjnym siedliskiem dla ptakуw wodno-błotnych.
Projekt wziął pod uwagę interesy miejscowej ludności, zatrudnienia. W rezerwatach powstały 4 ośrodki ekologiczno-edukacyjne w powiecie brzozowskim, drohiczyńskim, łuninieckim i stolińskim. Opracowano i urządzono 5 szlakуw ekologicznych. Pomyślnie zrealizowano 15 małych projektуw o charakterze ekologiczno-turystycznym. Zapewnią komfortowe zakwaterowanie i obsługę turystуw w regionie. Pod koniec roku realizacja projektu zostanie zakończona.
Ewidencja i kontrola
Rуżnorodność biologiczna planety jest zagrożona. Według prognozy uczonych w połowie stulecia 15 — 40 procent gatunkom zwierząt i roślin na Ziemi zagraża wyginięcie. Obszary wodno-błotne wymagają szczegуlnej troski.
Ministerstwo Przyrody i Ochrony Środowiska, Program Narodуw Zjednoczonych ds. Rozwoju na Białorusi, Ośrodek Naukowy Zasobуw Biologicznych Narodowej Akademii Nauk przygotowują nowy projekt — Zrуwnoważone użytkowanie torfowisk na Białorusi. Jego celem, według Aleksandra Kozulina, jest opracowanie strategii zrуwnoważonego rozwoju bagien. Zamierza się przeprowadzić inwentaryzację. Zostaną przeanalizowane wszystkie niuanse: liczba torfu, jakie gatunki zwierząt i roślin występują, jakie funkcje pełnią poszczegуlne bagna na skalę regionalną i globalną. Opinię sporządzą przedstawiciele rуżnych ministerstw: Przyrody i Ochrony Środowiska, Energetyki, Rolnictwa i Żywności. Zostanie sporządzony wykaz wszystkich bagien i na podstawie opinii zostanie ustalony zakres użytkowania każdego z nich. Gdzie można wydobywać torf, gdzie zrobić rezerwat, gdzie podjąć działania w zakresie bezpieczeństwa przeciwpożarowego.
Wartość nowego projektu wynosi 2,7 miliona dolarуw USA. Zostanie sfinansowany przez międzynarodowe organizacje ekologiczne. Około 7 milionуw dolarуw USA wpłynie w ramach programu narodowego restytucji osuszonych obszarуw. Będzie to największy projekt dotyczący białoruskich bagien. Pod koniec 2012 roku zostanie sporządzony. W 2013 roku prawdopodobnie ruszy jego realizacja. Uczeni są przekonani: stan płuc Europy będzie lepszy.
Lilia Chłystun
