Навальніца, што месяц таму грымела над Гальшанамі, прыбавіла Дзмітрыю Мальдзісу нямала клапот. Дождж размыў гару ля яго хаты, і з зямлі паказаліся чалавечыя косці.
Схема гета на карце Гальшан.
Мы ідзём па вуліцы Горнай, дзе і жыве Дзмітрый. За дзесяць крокаў ад двароў уздоўж прасёлачнай дарогі цягнецца пясчаны насып. Падыходзім, углядаемся: паўсюль асколкі, так падалося, малой і вялікай бярцовых касцей. Побач з імі — пярэдняя частка чэрапа і некалькі рэбраў. Мне ніякавата, а Дзмітрый спакойны, кажа, прывык ужо: «Шэсць гадоў таму, калі нам далі тут домік, мужыкі на ферме казалі, што і раней непадалёк адсюль знаходзілі чалавечыя астанкі. А потым і сусед адкапаў на агародзе чатыры чарапы». Мы падымаемся вышэй і бачым фрагменты лапаткі і пазваночніка. А калісьці, працягвае пужаць мяне Дзмітрый, як сышоў снег, казалі, тут знайшлі цэлы шкілет дарослага чалавека. Як быць з ім, мужыкі не ведалі, таму выкапалі глыбокую яму і перазахавалі сваю знаходку.
Яніна КОРЗУН: «Існуе дзве версіі таго,
што гэта могуць быць за астанкі».
Дзмітрый пазірае на Гальшанскі замак, што ўзвышаецца ўдалечыні, разважае: «Старыя кажуць, у вайну на гары былі акопы. І косці гэтыя, магчыма, астанкі савецкіх ці нямецкіх салдат. Адно ведаю дакладна: зямля тут неспакойная. Колькі жывём, а гаспадарка не вядзецца: то трусы дохнуць, то свінні не паросяцца. Добра хоць, што карова ды два парсюкі трымаюцца».
Яшчэ адзін чалавек, які шмат гадоў звязаны з Горнай вуліцай, — Рыгор Касцюкевіч. «Даўней арэш поле, раз — у зямлі царская манета, два — французская ці яшчэ якая еўрапейская. Праз нашы мясціны некалі аж сам Напалеон ішоў», — дзед голасам падкрэслівае ўнікальнасць асобы імператара і запрашае ў хату. Сам адчыняе шафу, хоча паказаць нам што-небудзь з тых знойдзеных манет, ды марны лёс — унукі, мабыць, пацягалі. А пра чалавечыя астанкі Рыгор Рыгоравіч думае, што належаць яны ахвярам Вялікай Айчыннай: да вайны працэнтаў дзевяноста насельніцтва Гальшан складалі яўрэі, немцы ўсіх іх і расстралялі».
У мясцовай краязнаўцы, загадчыцы школьнага музея Яніны Корзан на гэты конт свае расклады. «Вось на карце схематычна паказана, дзе ў Гальшанах размяшчалася гета. Акурат паміж Ашмянскай і Барунскай вуліцамі, — даводзіць мне Яніна Іванаўна. — Горная ж знаходзіцца крыху вышэй. Акрамя таго, дакладна вядома, што некалькі соцень тутэйшых яўрэяў разам з жыхарамі Крэва, Смаргоні і Ашмян вывезлі да вёскі Талмінава, дзе і расстралялі».
Не пацвярджае краязнаўца і версію з акопамі часоў Вялікай Айчыннай: не было тут моцных баёў. А вось Першая сусветная пакінула нямала слядоў. У 1915 годзе каля мясцовай царквы знаходзіўся нямецкі лагер. У савецкія часы, калі ў вёсцы пракладвалі водаправод, з паўднёвага боку будынка знайшлі шмат чалавечых астанкаў. Пахавалі іх на мясцовых могілках і нават таблічку ўсталявалі: «Тут ляжаць салдаты Першай сусветнай».
«Чула, калі рамантавалі кляштар, таксама знайшлі чалавечыя астанкі, — працягвае экскурсію Яніна Іванаўна. — Ксёндз папрасіў двух мужчын пахаваць іх. Праўда ці не, але казалі, што пасля гэтага хлопцы хутка памерлі».
— Дык, каму ўсё ж належаць астанкі з вуліцы Горнай? — пытаю.
— У васьмідзясятыя гады мой муж падрабязна вывучаў гісторыю нашага краю. У час працы ў архівах Вільнюса знайшоў дзве цікавыя гісторыі, — адказвае субяседніца. Бярэ са стэнда кнігу і чытае: «Недалёка ад Гальшан ёсць гара, што завецца татарскай. Калісьці тут, паведамляе легенда, было пахавана шмат воінаў татарскага полчышча, якія загінулі. Пра тыя часы нават выслоўе захавалася: «Пагляджу я з гары, як б’юцца з Літвой татары». Чуў ад старажылаў, з гэтага насыпу некалі бралі гравій і знаходзілі шмат чалавечых астанкаў».
Адгрымела навальніца, і на вуліцы Горнай
з`явіліся чалавечыя косці.
Ёсць і іншая версія. Згодна з ёй, у 1863 годзе на гэтым месцы былі пакараны смерцю паўстанцы Кастуся Каліноўскага. Калі іх пахавалі, казакі Мураўёва коньмі затапталі могілкі. Спецыяльна, каб людзі не даведаліся, дзе месца пахавання патрыётаў.
Другая версія, упэўнена краязнаўца, больш рэалістычная: «Усё ж такі татары прыходзілі на нашы землі вельмі даўно. З тых часоў наўрад ці штосьці магло захавацца. А ў 1863 годзе ў Ашмянскім уездзе актыўна дзейнічалі атрады паўстанцаў. Таму, хутчэй за ўсё, астанкі, знойдзеныя на гары, належаць ім».
Каб канчаткова паставіць кропку ў гэтым пытанні, мы звярнуліся ў Гальшанскі сельскі Савет. Інфармацыя пра знаходку старшыню Войцеха Коўзана не здзівіла: «Сам я прыезджы, але чуў, што ў пачатку дзевяностых астанкі на гэтым месцы ўжо трапляліся. Што да чаго, зараз дакладна сказаць не магу, будзем разбірацца».
Тэлефаную ў сельсавет на наступны дзень. «З раніцы на гары працуе ўчастковы, судмедэксперты, прадстаўнікі ваенкамата і Следчага камітэта, — кажа Войцех Іванавіч. — Астанкі забралі для вывучэння. На гэтым месцы мы хутка паставім знак аб забароне зямельных работ.
КАМЕНТАРЫЙ СПЕЦЫЯЛІСТА
Сяргей ПІВАВАРЧЫК, загадчык кафедры гісторыі Беларусі, археалогіі і спецыяльных гістарычных дысцыплін Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы, доктар гістарычных навук, дацэнт:
— Гальшаны — месца ўнікальнае, і невядомых пахаванняў тут нямала. З адным з іх давялося сутыкнуцца нават мне. У 1999 годзе мы са студэнтамі прыехалі сюды на практыку. У гэты час тут ішлі будаўнічыя работы. Дык вось, рабочыя расказалі, што ў траншэі сярод цэнтральнай вуліцы знайшлі чалавечыя косці. Мы, як гісторыкі, распыталі ў мясцовых, хто б тут мог быць пахаваны. Высветлілася, што ў XVIII—ХIX стагоддзях на гэтам месцы стаяла драўляная царква, якая потым згарэла. А побач з ёй знаходзіліся могілкі.
Кацярына ПАНЦЯЛЕЕВА
panteleeva_katua@mail.ru
