Можна доўга расцякацца думкай па дрэве і ўзвышана расказваць пра талент чалавека, але факты, як правіла, гавораць лепш за ўсялякія эпітэты. Сёння Віктар Аслюк з’яўляецца адзіным у краіне акадэмікам Еўрапейскай кінаакадэміі. Ён зняў больш за сорак дакументальных фільмаў, і толькі апошні “Драўляны народ” пра адзінокага разьбяра Мікалая Тарасюка ўжо заваяваў пяць прэстыжных узнагарод, у тым ліку Гран-пры IX Міжнароднага кінафестывалю мастацкіх рамёстваў, які прайшоў нядаўна ў французскім горадзе Манпелье. Што робіць дакументальны фільм паспяховым, чым адрозніваюцца вясковыя героі ад гарадскіх і чаму рэжысёру варта быць крыху цынікам, Віктар Аслюк расказаў карэспандэнту “НГ”.
— Віктар Мікалаевіч, якія акалічнасці паўплывалі на тое, што вы звязалі сваё жыццё з кіно? Ведаю, першапачаткова вы скончылі філалагічны факультэт і працавалі настаўнікам.
— Я ўжо і не памятаю, што паўплывала. Здаецца, усё жыццё займаюся кіно. Думаю, гэта быў элемент пошуку сябе. Паўтара года працаваў у школе, два гады служыў у арміі, быў афіцэрам і нават думаў застацца там. Пасля арміі збіраўся пайсці ў аспірантуру займацца літаратуразнаўствам. Я адчуваў, што школа — гэта не маё. І шукаў штосьці блізкае да літаратуры. Блізкім аказалася кіно. У 1989-м у Тэатральна-мастацкім інстытуце ўпершыню набіралі на рэжысуру дакументальнага і ігравога кіно. На ігравое кіно не пайшоў па адной прычыне — там трэба было выходзіць на сцэну, разыгрываць сцэнкі, а я гэтага баяўся. Выбраў дакументальнае кіно, тым больш калі яшчэ вучыўся на філфаку, спецыялізаваўся на дакументальнай прозе — вывучаў творчаць Алеся Адамовіча.
Прызнацца, першапачаткова дакументальнае кіно ўяўлялася мне проста рамесніцтвам — здымай, манціруй, паказвай (на жаль, большасць рэжысёраў-дакументалістаў гэтым сёння і займаюцца). Толькі гадоў праз дзесяць зразумеў, што дакументальнае кіно таксама можа быць мастацтвам. Нездарма кіно ўзнікла як дакументалістыка. Я думаю, тыя фільмы-блокбастары, якія здымаюцца за сотні мільёнаў долараў, сыдуць у разрад кінематаграфічнага цырка ці атракцыёна, а кіно як з’ява будзе развівацца ў выглядзе аўтарскага кіно, звязанага не з фантастычнымі сюжэтамі, а з рэчаіснасцю і актуальнымі чалавечымі праблемамі шчасця, кахання, смерці.
— Ёсць тэмы, якія вы не сталі б распрацоўваць у дакументальным кіно?
— Такіх тэм шмат. За іх можна ўзяцца, але невядома, будзе які поспех ці не. Да прыкладу, вельмі складана ў дакументалістыцы зняць інтымныя рэчы, таму што вы працуеце з людзьмі рэальнымі, непрыдуманымі. Можна знайсці людзей, якія зробяць усё, што захочаш. Гэта могуць быць і секс, і забойствы... У гісторыі кіно ўсё гэта было. Але ў дакументалістыцы вельмі важным з’яўляецца этычны момант. Немагчыма прыйсці ў гэтую прафесію нявыхаваным. У той жа час ты павінен быць і цынікам. Калі будзеш занадта далікатным і баяцца штосьці зняць ці прымусіць людзей зняцца, у цябе нічога не атрымаецца. Але заўсёды ёсць мяжа, якую ты не павінен пераходзіць, і гэтую мяжу ты ставіш сабе сам.
— Многія фільмы вы здымаеце ў беларускіх вёсках. Там больш цікавых чалавечых гісторый ці справа ў тым, што вясковага чалавека прасцей разгаварыць?
— “Вясковых” стужак у мяне дзесьці працэнтаў пяцьдзясят. Але так атрымліваецца, што тыя фільмы, якія я здымаю ў вёсцы, больш паспяховыя. З вясковымі людзьмі працаваць сапраўды прасцей. І ў першую чаргу таму, што яны жывуць у іншай атмасферы. У горадзе чалавек заключаны ў клетку невялікай кватэры, там няма тых лясоў, палёў, прасторы, якія ёсць у вёсцы. У горадзе ўсё больш штучнае. А ў вёсцы — сапраўднае, вечнае. Чалавека, які жыве сярод шматпавярховікаў, здымаць нецікава. Да таго ж беларускі горад — вельмі простае, а часам і прымітыўнае асяроддзе. Гарадскі чалавек сярод савецкай архітэктуры не адчувае прыроды, часу, гісторыі, сувязі з традыцыямі. Асяроддзе нашага сучаснага горада нараджае ўсведамленне таго, што чалавек знікне разам з каробкамі. А павінна быць адчуванне вечнасці. Захаванне гістарычнай памяці, асяроддзя, у якім народ фарміраваўся, вельмі важна.
— Ваш апошні фільм “Драўляны народ” атрымаў нядаўна Гран-пры Міжнароднага кінафестывалю мастацкіх рамёстваў у Францыі. І гэта яго пятая прэстыжная ўзнагарода. Што робіць дакументальны фільм паспяховым?
— Калі гаварыць пра “Драўляны народ”, то гэты фільм не павінен быў стаць нейкім паспяховым. Гэта фільм пра чалавека, які выразае лялькі. Тэматычна такіх фільмаў мільёны. Па ўсім свеце здымаюць кіно пра тых, хто малюе, выразае і гэтак далей. Чым жа бярэ гэты фільм? Галоўны герой, адзінокі дзед-разьбяр Мікалай Тарасюк — апошні жыхар вёскі Стойлы Пружанскага раёна, ён спрабуе аднавіць свет, які знік. Тарасюк выразае з дрэва вобразы былых аднавяскоўцаў, стварае сцэны вясковага жыцця — яго драўляныя людзі жнуць жыта, вянчаюцца ў царкве, удзельнічаюць у абрадзе пахавання. Мікалай Васільевіч адчувае важнасць таго асяроддзя, у якім існуе, важнасць сялянскай працы, народнай песні, традыцый і ўсімі сіламі стараецца гэтае асяроддзе захаваць.
Фактычна тое, што робіць Мікалай Васільевіч, павінна рабіць уся нацыя — усімі сіламі захоўваць сваю адметнасць, сваю архітэктуру, сваю мову. Таму што ўсё астатняе — гэта біялагічнае, часовае. Паеў, пажыў, памёр і ўсё — пра цябе забыліся, хоць і помнік гранітны паставілі, які з часам таксама рассыпецца. Чалавек не можа існаваць па-за межамі такіх катэгорый, як памяць, маральнасць, адметнасць, традыцыя. Народ павінен супраціўляцца масаваму склерозу. Для гэтага і існуюць такія сродкі мастацтва, як кіно, літаратура і наогул культура.
— Якія крыніцы дапамагаюць знайсці людзей, гісторыі якіх могуць зачапіць і вывесці на глыбокія разважанні?
— Нічога не дапамагае. Гэта вельмі складаная рэч. Але гэта ў асноўным праблема тых, каму няма чаго сказаць. Калі ёсць што сказаць, чалавек знаходзіць і сітуацыю, і героя. Ёсць два варыянты працы рэжысёра-дакументаліста. Першы — калі ты сам маеш што сказаць, і героі ў дакументальным фільме выкарыстоўваюцца хутчэй як акцёры, сродак для выказвання тваіх думак. Другі спосаб — калі твой герой настолькі ўніверсальны і ўнікальны чалавек, што ты заціскаеш сваё я і максімальна раскрываеш яго.
— Доўгі час мы не бачылі беларускае дакументальнае кіно — яго не паказвалі ні ў кінатэатрах, ні на тэлебачанні. Гэта турбавала і гледачоў, і рэжысёраў. Як змянілася сітуацыя пасля з’яўлення тэлеканала “Беларусь 3”?
— Сталі паказваць, дзякуй богу. Праўда, мяне гэтая сітуацыя ніколі не хвалявала. Я заўсёды знаходзіў свайго гледача, таму што былі сотні паказаў на фестывалях, дзе ў залах сядзела семсот — тысяча чалавек. Для мяне гэтага было дастаткова. Калі тэлебачанне пачало паказваць нашае кіно, стала папросту спакайней. Толькі “Драўляны народ” быў у эфіры дзясяткі разоў, што, безумоўна, радуе. Ездзіў да Мікалая Васільевіча гады два ці тры, і ён усё казаў: давай заканчвай ужо. А мне ўсё не хацелася заканчваць. Можа, яшчэ працягну здымкі — у галаве ў мяне быў зусім іншы фільм.
Пра “масавасць” кіно
— Мастацтва ніколі не абслугоўвае масу, натоўп, — лічыць Віктар Аслюк. — Гэта бальшавікі прыдумалі, што мастацтва для народа. Гэта няпраўда. Яно існуе для людзей, якія хочуць бачыць, чуць, думаць. Праўда, ёсць кіно, асабліва сярод ігравога, якое існуе і для ўсіх астатніх — тых, хто сядзіць у кінатэатры з пакетам папкорну.
— Чаго вам хочацца сёння як рэжысёру?
— Думаю, тыя фільмы, якія я павінен зрабіць, яшчэ не зрабіў. Адзінае, за тыя пятнаццаць гадоў, што займаюся дакументальным кіно, памянялася тэхніка. Новае абсталяванне прынесла новую эстэтыку, новыя ўмовы працы. І важна застацца на высокім творчым узроўні, не паддавацца спакусам тэхнічнага пераходу. Сёння, калі сталі даступныя маленькія камеры, вельмі лёгка нешта зняць, нешта зманціраваць і думаць, што гэта дакументальнае кіно. Але гэта ілюзія. Ёсць прафесія — са сваімі законамі, умоўнасцямі. Ёй трэба вучыцца. Толькі тады ёсць шанец стаць прафесіяналам.
Але ў дакументалістыцы можна быць прафесіяналам і не мець поспеху. Гэта ўжо другая ступень у развіцці прафесіі, яна залежыць ад прычын, якія цяжка акрэсліць. Часам адны фільмы маюць уплыў, робяцца знакамітымі, а іншыя, не горшыя, — не. Складана зразумець, чаму так адбываецца. Але здымаць кіно — гэта цікава, гэта можа апраўдваць існаванне, напаўняць яго сапраўдным сэнсам. А наконт “зарабіць”... Гэта ўжо зусім іншая размова.
