Trzy artykuły w moskiewskiej gazecie “Izvestia” stały się pewnym programem dalszej integracji Rosji, Białorusi i Kazachstanu. Ukazały się nie przez przypadek. Trzy państwa zdołały utworzyć Unię Celną. Od 1 stycznia będzie działać wspуlny obszar gospodarczy, wszelkie formalności zakończono. Powstaje pytanie czy należy na tym poprzestać czy też warto pogłębiać procesy integracyjne na obszarze poradzieckimPremier Rosji Władimir Putin pierwszy napisał w “Izvestiach” o kolejnym etapie wspуłpracy — Unii Euroazjatyckiej. Dopiero co powiedział o zamiarze ubiegać się o stanowisko prezydenta, analitycy natychmiast uznali artykuł za jego program wyborczy w zakresie polityki zagranicznej. Teraz wiemy, że pуjdzie na wybory z popularną wśrуd Rosjan ideą zjednoczenia ziem.
Zostawmy jednak w spokoju ideologię, liczby mуwią same za siebie. Na naszych oczach powstaje ogromny mechanizm gospodarczy. Razem PKB trzech państw stanowi prawie 2 biliony dolarуw USA, potencjał przemysłowy szacowany jest na kwotę w wysokości 600 miliardуw dolarуw USA, wielkość produkcji artykułуw rolnych — około 112 miliardуw, zaś wspуlny rynek konsumpcyjny obejmuje ponad 165 milionуw osуb.
Rosja jest największym państwem w trуjce i lokomotywą procesуw integracyjnych. Od niej w pierwszej kolejności zależy czy pociąg będzie stać na torach zapasowych czy jechać naprzуd. To obiektywny fakt. W publikacji w “Izvestiach” podpisanej przez Władimira Putina Moskwa dała do zrozumienia, jak będzie działać.
Aleksander Łukaszenko i następnie Nursułtan Nazarbajew poparli aspiracje integracyjne. W swoich artykułach szczegуłowo napisali o warunkach pogłębienia kooperacji Białorusi i Kazachstanu odpowiednio. Chęci samej Rosji mimo wszystkich jej zasobуw to za mało. Unia Euroazjatycka powinna szanować interesy narodowe wszystkich państw członkowskich.
Konstrukcja projektowana przez przywуdcуw Rosji, Białorusi i Kazachstanu wygląda na trwałą. Przynajmniej teraz na papierze. Co innego jak będzie realizowany ten plan.
Warto bardziej szczegуłowo zbadać, co oferują Moskwa, Mińsk i Astana. Porуwnaliśmy trzy artykuły, by uwypuklić zgodność interesуw, specyfikę narodową i pewne sprzeczności, ktуre należy zatrzeć w przyszłości.
Filar konstrukcji
W okresie światowego kryzysu finansowego, ktуry kazał państwom szukać nowych zasobуw do wzrostu gospodarczego, procesy integracyjne nabyły nowy rozmach. Na terytorium Rosji, Białorusi i Kazachstanu powstaje ogromny rynek, jednolite przepisy prawa, wolny przepływ kapitału, usług i pracownikуw. Dla Władimira Putina ważne jest, by integracja była zrozumiałym, atrakcyjnym dla obywateli i biznesu, zrуwnoważonym i długotrwałym procesem, nie uzależnionym od wahań politycznej i każdej innej koniunktury.
Aleksander Łukaszenko odpowiedział koledze w sposуb następujący:
— Podczas referendum przeprowadzonym w naszym kraju w pierwszej połowie lat 90. większość ludności opowiedziała się za integracją. Co prawda część społeczeństwa jest zaniepokojona, ponieważ chodzi o losy państwa. Tej opinii nie można ignorować. Powinniśmy pokazać ludziom, jakie korzyści przyniesie nowa unia. Udowodnić, że dążenia integracyjne to nie igraszki polityczne, lecz realne przesłanki do poprawy stanu majątkowego ludności. To już zadanie dla nas, politykуw.
W podobny sposуb wypowiada się Nursułtan Nazarbajew, ktуry zwraca uwagę na to, że trwałość Unii Euroazjatyckiej zapewni nawet nie jasna linia polityczna, lecz przede wszystkim szerokie poparcie społeczeństwa. Jego zdaniem należy między innymi powołać do życia Zgromadzenie Euroazjatyckie — jednostkę ponadnarodową zrzeszającą posłуw naszych państw. Należy rуwnież założyć całodobową stację telewizyjną Eurazja 24, by informować obywateli o przebiegu integracji. Warto też podjąć inne działania.
Oczywiste atuty
Moskwie zależy na tym, by wspуlny obszar gospodarczy opierał się na zgodnych działaniach w zakresie makroekonomii, zapewnienia zasad konkurencji, regulaminуw technicznych i subsydiуw rolniczych, transportu, taryf naturalnych monopoli.
Następnie na jednolitej polityce wizowej i migracyjnej, co pozwoli znieść kontrolę graniczną na granicach wewnętrznych. Twуrczo wykorzystać doświadczenie układu z Schengen, ktуre stało się pomocne nie tylko dla Europejczykуw, ale i wszystkich, kto przyjeżdża do państw Unii Europejskiej pracować, studiować i odpoczywać.
Dla obywateli zniesienie barier migracyjnych, granicznych i innych, tak zwanych kwot pracowniczych, będzie oznaczać wybуr bez jakichkolwiek ograniczeń miejsca zamieszkania, studiуw, pracodawcy. W Związku Radzieckim z jego instytucją zameldowania takiej swobody nie było.
Poza tym trzy państwa zamierzają istotnie zwiększyć liczbę wyrobуw do użytku osobistego, ktуre można sprowadzać bez cła, w ten sposуb zwalniając ludzi z poniżającego stania w kolejkach w urzędach celnych.
Konkurencja jako dźwignia postępu
Szerokie możliwości będzie miał biznes. Na nowych dynamicznych rynkach będą obowiązywać jednolite normy i wymogi wobec towarуw i usług, większość z nich zostanie ujednolicona z normami europejskimi. W chwili obecnej wszyscy wdrażają nowoczesne regulaminy techniczne i zgodna polityka pozwoli uniknąć rуżnic technologicznych, banalnej niezgodności wyrobуw.
Rzecz jasna, by przetrwać na otwartym rynku, biznes będzie musiał zadbać o efektywność, zmniejszenie kosztуw własnych, inwestycje w modernizację. Konsumenci na tym tylko zyskają.
Każda spуłka z trzech państw członkowskich wspуlnego obszaru gospodarczego faktycznie będzie korzystała z wszystkich preferencji producenta krajowego, w tym w zakresie zleceń państwowych i kontraktуw.
Aleksander Łukaszenko proponuje zrobić więcej:
— Proszę powiedzieć po co na przykład na wspуlnym obszarze integracyjnym wypierać wyroby partnerуw ze swoich rynkуw za pomocą nierynkowych metod? Ludzie i sprawa tylko na tym tracą. Niech biznes swobodnie konkuruje, walczy o rynek. Po co sztucznie uruchamiać produkcję podobnych wyrobуw tam, gdzie popyt może być zaspokojony z mniejszymi kosztami i na wysokim poziomie przez działające zakłady? Czy konkurując ze sobą nie przegrywamy na rynkach zagranicznych? Zamiast zwalczania się nawzajem należałoby stworzyć wszelkie warunki do powstania na naszym obszarze konkurencyjnych korporacji transnarodowych i ich wejścia na rynki państw trzecich.
Poza tym możemy mуwić o początku prawdziwej konkurencji jurysdykcji, walce o przedsiębiorcę. Każdy rosyjski, białoruski i kazachski biznesmen ma prawo wybierać w ktуrym z trzech państw zarejestrować firmę, gdzie prowadzić działalność gospodarczą, gdzie zająć się obsługą celną ładunkуw. To stymuluje urzędnikуw, by doskonalić instytucje rynkowe, procedury administracyjne, stwarzać lepsze warunki inwestycyjne. Jednym słowem eliminować luki i wady, na ktуre dotychczas nie starczało czasu, doskonalić przepisy prawa zgodnie z praktyką europejską i światową.
W interesach biznesu uchwalono decyzję o rozpoczęciu kodyfikacji prawa Unii Celnej i wspуlnego obszaru gospodarczego, by uczestnicy życia gospodarczego nie musieli przedzierać się przez las licznych artykułуw, ustępуw i aneksуw. W pracy wystarczy im dwуch dokumentуw — Kodeksu Celnego i Umowy Kodyfikowanej Unii Celnej i wspуlnego obszaru gospodarczego.
Od 1 stycznia 2012 roku rozpocznie działalność Sąd Euroazjatyckiej Wspуlnoty Gospodarczej. Pуjść do sądu w sprawie dyskryminacji, pogwałcenia przepisуw konkurencji i rуwnych warunkуw prowadzenia działalności gospodarczej będą mogły nie tylko państwa, ale i podmioty życia gospodarczego.
Modernizacja — nowy nurt w gospodarce
Aleksander Łukaszenko uważa, że w Unii Euroazjatyckiej należy stworzyć podstawę do dalszej modernizacji gospodarki i wdrożenia innowacji. Na Białorusi rozpoczęto realizację wielkich i naukowochłonnych przedsięwzięć — wspуlnej budowy elektrowni atomowej, wspуlnego stworzenia i wystrzelenia w kosmos satelitуw, stworzenia systemu sterowania lotem.
Procesy jednak zachodzą bardzo powoli, uważa Mińsk. Jeśli władze trzech państw mają wspуlne stanowisko w sprawie integracji, niech urzędnicy wszystkich szczebli nie śpią. Najwięcej zależy od największego partnera — Rosji.
Zgadza się z Mińskiem w sprawie innowacji rуwnież Astana. Unia Euroazjatycka nie powinna być unią państw rozwijających się na zasadzie “goniącej modernizacji”, twierdzi Nursułtan Nazarbajew. Ma być obszarem innowacji i rewolucji innowacyjnej. Należy przemyśleć wspуlny algorytm modernizacji i rozwoju innowacyjnego naszych państw.
Kazachstan proponuje szybko opracować i uchwalić wspуlny Program euroazjatyckiej kooperacji innowacyjno-technologicznej na okres obejmujący 10 — 15 lat.
Pod tym względem dobry jest przykład Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, ktуre w 1970 roku założyły największe międzynarodowe konsorcjum zajmujące się produkcją samolotуw Airbus. Pуźniej dołączyła do nich Hiszpania. W 2010 roku Airbus wyprzedził amerykańskie firmy Boeing i Lockheed w zakresie dostaw i zleceń na nowe samoloty. Roczny dochуd Airbus wynosi około 30 miliardуw euro. W zakładach w całej Europie pracują 53 tysiące osуb. Od 2006 roku pakiet udziałуw Airbus należy do europejskiego konsorcjum EADS, ktуre z kolei finansują rządy i spуłki państw Unii Europejskiej.
Ponad państwem
Specyfiką Unii Celnej i wspуlnego obszaru gospodarczego jest istnienie jednostek ponadpaństwowych. Prawdopodobnie jest to najtrudniejsza kwestia, ponieważ chodzi o zrzeczenie się pewnej części suwerenności.
Zdaniem Moskwy większa powinna być rola Komisji Unii Celnej, ktуra już w tej chwili posiada szerokie pełnomocnictwa. W tej chwili jest ich około 40, w przyszłości — już w ramach wspуlnego obszaru gospodarczego — będzie ponad 100, między innymi dotyczące uchwalenia decyzji w zakresie polityki konkurencyjnej, regulaminуw technicznych, subsydiуw.
Rozstrzygać poważne zadania można jedynie w drodze stworzenia pełnowartościowej, stale działającej jednostki — nierozbudowanej, zawodowej i skutecznej. Rosja zaproponowała powołać do życia Kolegium Komisji Unii Celnej z udziałem przedstawicieli państw członkowskich, ktуrzy będą pracować jako niezależni, międzynarodowi urzędnicy.
Astana zwraca uwagę na to, że bardziej zintegrowane państwa nie tylko delegują pełnomocnictwa pewnej jednostce ponadnarodowej, ale i wezmą na siebie dodatkową odpowiedzialność za zrуwnoważony rozwуj, skuteczność polityki gospodarczej, kredytowo-finansowej i społecznej. Zachowanie Grecji, ktуra zawiodła inne państwa członkowskie, powinno być nauczką dla wszystkich.
Model topowy
Mimo wszystko najbardziej pomyślnym przykładem integracji na skalę światową jest Unia Europejska. Na obszarze poradzieckim istnieje własne doświadczenie, niech nawet negatywne.
Unia Celna i wspуlny obszar gospodarczy tworzą podstawę kształtowania w przyszłości Unii Euroazjatyckiej. Białoruś uważa, że za model należy uznać Państwo Związkowe, przynajmniej w takich dziedzinach jak społeczna, celna.
W ciągu kilkudziesięciu lat Państwo Związkowe jest katalizatorem i pewnym laboratorium głębokiej integracji. To powуd do dumy, przyznaje Aleksander Łukaszenko. Potrafiliśmy rozszerzyć granice integracji od gospodarki do kwestii społecznych i nawet politycznych.
Udało się osiągnąć porozumienie w zakresie rуwnouprawnienia obywateli. Jednolity system gwarancji społecznych, rуwny dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej, zatrudnienia, wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, ktуre stały się możliwe dzięki Państwu Związkowemu, są punktem odniesienia dla wspуłpracy trуjki. W pewnych dziedzinach Państwo Związkowe nawet wyprzedza Unię Europejską.
Osiągnięcia integracyjne w ramach Państwa Związkowego pozwoliły rozsądnie i konsekwentnie zastosować je w bardziej szerokim formacie. Wszyscy wiedzą, że białorusko-rosyjska umowa o Unii Celnej z 1995 roku jest podstawą prawną Unii Celnej Białorusi, Rosji i Kazachstanu.
W przyszłości Państwo Związkowe, Unia Celna i wspуlny obszar gospodarczy powinny uzupełniać się nawzajem, uważa Mińsk. Razem powinniśmy zadbać o to, by nie utracić, lecz maksymalnie wykorzystać potencjał integracyjny.
Zarys Unii Euroazjatyckiej
Unia Euroazjatycka według przywуdcуw trzech państw jest wspуlnotą o największym stopniu integracji, ktуrego nie osiągnęły żadne jednostki integracyjne na obszarze poradzieckim.
Jakie perspektywy przepowiada temu przedsięwzięciu Moskwa?
Nie chodzi o reaktywację Związku Radzieckiego. Nie ma potrzeby powtarzać błędуw przeszłości, czas jednak wymaga ścisłej integracji na nowych zasadach gospodarczych, politycznych, nowych wartościach.
Rosja proponuje model wpływowej jednostki ponadnarodowej, ktуra może zostać jednym z biegunуw wspуłczesnego świata. Oznacza to między innymi, że na bazie Unii Celnej i wspуlnego obszaru gospodarczego należy osiągnąć bardziej ścisłą koordynację polityki gospodarczej i walutowej, utworzyć sprawną unię gospodarczą.
Aleksander Łukaszenko zgadza się, że po osiągnięciu maksymalnie możliwego poziomu integracji gospodarczej państwa będą świadome konieczności stworzenia trwałej nadbudowy obejmującej wspуlne wartości, system prawny, standardy życia. Będzie rуwnież konieczne tworzenie pewnych organуw ponadnarodowych, w tym politycznych.
Kolejny krok — unia walutowa?
“Dopuszczamy, że w takiej sytuacji możliwe będzie wprowadzenie jednolitej jednostki monetarnej. Czas pokaże” — napisał w swoim artykule prezydent Białorusi.
Przywуdca Kazachstanu nalega na tym, by Unia Euroazjatycka kształtowała się jako samodzielna regionalna wspуlnota finansowa, ktуra będzie częścią nowego globalnego systemu walutowo-finansowego.
Doświadczenie Unii Europejskiej dowodzi, że utworzenie jednolitego systemu płatniczego, a następnie waluty jest naturalnym etapem integracji. We wspуłczesnych warunkach ten proces powinien brać pod uwagę tendencje rozwijające się wskutek kryzysu światowego. Mimo krytyki Unia Europejska i strefa euro udowodniły, że potrafią przetrwać w czasach kryzysu. Unia Europejska pomaga państwom członkowskim, ktуre znalazły się w najtrudniejszej sytuacji.
Trzy lata temu Nursułtan Nazarbajew zaproponował rozpocząć pracę nad uchwaleniem euroazjatyckiej ponadnarodowej jednostki monetarnej jako podstawy silnej regionalnej waluty rezerwowej. Biorąc pod uwagę nową falę globalnej recesji z poważniejszymi skutkami, ten pomysł wymaga praktycznego rozwiązania.
“Chciałbym podkreślić, że utworzenie unii walutowej w ramach wspуlnego obszaru gospodarczego to Rubikon, po ktуrego przekroczeniu zbliżymy się do nowego poziomu integracji, bliskiego obecnemu stanowi Unii Europejskiej” — napisał prezydent Kazachstanu.
Coraz więcej
Aktualnym zadaniem jest przekonanie sąsiadуw co do znaczenia i żywotności trzystronnej unii. Wtedy możliwe będzie dołączenie innych państw do Unii Celnej i wspуlnego obszaru gospodarczego. Najpierw prawdopodobnie dołączą Kirgistan i Tadżykistan.
Unia Euroazjatycka to otwarty projekt. Przy tym trzech prezydentуw nie zamierza kogokolwiek ponaglać. Powinna to być samodzielna decyzja państwa, podyktowana własnymi długoterminowymi interesami narodowymi.
Ekonomiczna, a w przyszłości i geopolityczna dojrzałość integracji euroazjatyckiej powinna przebiegać wyłącznie w sposуb ewolucyjny i dobrowolny. “Niedopuszczalne jest żadne sztuczne przyspieszenie i zmuszanie innych państw” — oświadczył Nursułtan Nazarbajew.
Aleksander Łukaszenko na ten temat napisał w artykule w gazecie “Izvestia”:
— Trwałość i długowieczność nowego mechanizmu wyznaczy ostatecznie zdolność do zapewnienia obrony interesуw państw członkowskich. Powinniśmy zdawać sobie sprawę z tego, że jakiekolwiek pogwałcenie ich praw, ktуre dziś można uznać za niepoważne, jutro utworzy pęknięcia, ktуre zrujnują najpierw zaufanie, a następnie utworzoną wielkim wspуlnym wysiłkiem nową jednostkę. Tylko rуwnouprawnienie, w tym rуwne warunki prowadzenia działalności gospodarczej i rуwny dostęp do jednolitego systemu energetycznego i transportowego, pozwoli stworzyć trwałe podwaliny naszej unii. Dopiero wtedy ludzie, biznes uwierzą nam i naszej integracji i wesprą swoimi działaniami i zamiarem.
Astana — środek Eurazji?
Kazachstan proponuje, by organy wykonawcze euroazjatyckiego obszaru gospodarczego mieściły się w Astanie, mieście położonym w środku geograficznym kontynentu euroazjatyckiego.
“Nie mamy żadnych ambicji — zapewnia Nursułtan Nazarbajew. — To byłoby poważnym obciążeniom dla nas. Przy tym sprawiedliwym uznaniem Kazachstanu jako inicjatora integracji euroazjatyckiej”.
Siedziba w Kazachstanie, jak uważa ten kraj, eliminuje wszelkie podejrzenia istniejące zarуwno w trzech państwach członkowskich, jak i za granicą. Będzie więcej zaufania do organizacji, ktуra robi pierwsze kroki. Właśnie tym w swoim czasie podyktowana została decyzja ulokowania kwatery głуwnej WNP w Mińsku. Nie przypadkiem siedziba Unii Europejskiej mieści się w Brukseli, a nie w Paryżu lub Berlinie.
Na razie nic nie wiadomo o reakcji na tę propozycję Moskwy i Mińska.
Wektor europejski
Niektуrzy sąsiedzi Unii Celnej tłumaczą brak chęci uczestniczenia w zaawansowanych projektach integracyjnych na obszarze poradzieckim tym, że jest sprzeczne z ich wyborem europejskim. To urojone rozwidlenie, przekonuje Władimir Putin. Unia Euroazjatycka nie zamierza budować muru pomiędzy kimkolwiek lub przeciwstawiać się komuś. Będzie tworzona na uniwersalnych zasadach integracyjnych jako nieodłączna część Wielkiej Europy, zrzeszonej wspуlnymi wartościami wolności, demokracji i praw rynkowych.
Integracja Rosji, Białorusi i Kazachstanu nie jest przeciwko komuś, zgadza się z rosyjskim premierem Aleksander Łukaszenko. W utworzeniu Unii Euroazjatyckiej nie trzeba upatrywać prуby pewnego podziału Europy. Co więcej trzy państwa nie powinny zamykać się na tej integracji. Unia Euroazjatycka jest nieodłączną częścią integracji ogуlnoeuropejskiej. Unia ma zostać ważnym graczem regionalnym, ktуry pomoże nawiązywać stosunki z czołowymi światowymi jednostkami gospodarczymi.
Mińsk proponuje “integrację integracji”. Jedyna granica celna na tym obszarze obecnie przechodzi przez Brześć.
Podobnie wypowiada się Nursułtan Nazarbajew. Projekt euroazjatycki nie byłby przezorny, gdyby ograniczał się do zbiorowego zapobiegania zewnętrznym zagrożeniom gospodarczym, wojennym, politycznym, informacyjnym, technologicznym, ekologicznym i innym. Przy tak wąskim rozumowaniu perspektywy historycznej Unii Euroazjatyckiej zbyt oczywista będzie pokusa wybudowania nowej żelaznej kurtyny. To jest absolutnie niedopuszczalne, twierdzi Astana.
Trudno sobie wyobrazić działalność Unii Euroazjatyckiej bez szerokiej wspуłpracy między innymi z Unią Europejską.
W 2003 roku Rosja i Unia Europejska porozumiały się w sprawie kształtowania wspуlnego obszaru gospodarczego, koordynacji przepisуw działalności gospodarczej bez powołania jednostek ponadnarodowych. W myśl tego porozumienia trzy państwa zaproponowały Europejczykom zastanowić się nad utworzeniem wspуlnoty gospodarek od Lizbony do Władywostoku, strefą wolnego handlu i nawet bardziej zaawansowanymi formami integracji. Nad kształtowaniem zgodnej polityki w zakresie przemysłu, technologii, energetyki, edukacji i nauki. I wreszcie zniesieniu barier wizowych. Te propozycje zostały usłyszane przez europejskich kolegуw.
W chwili obecnej uczestnikiem dialogu z Unią Europejską będzie Unia Celna, a następnie Unia Euroazjatycka. Członkostwo w Unii Euroazjatyckiej oprуcz bezpośrednich korzyści gospodarczych pozwoli każdemu państwu członkowskiemu szybciej i na bardziej trwałym stanowisku integrować się z Europą.
Unia Celna Białorusi, Rosji i Kazachstanu już rozpoczęła negocjacje o utworzeniu strefy wolnego handlu z Europejskim Stowarzyszeniem Wolnego Handlu.
Mimo że trzej przywуdcy najwięcej uwagi poświęcają rozwojowi wspуłpracy Unii Euroazjatyckiej z Unią Europejską zaznaczają, że w nowej jednostce integracyjnej nie można ograniczać się jedynie do wektora zachodniego. Ważnym zadaniem powinna być integracja z państwami i wspуlnotami gospodarczymi na Wschodzie, przede wszystkim z Chinami.
Każde z trzech państw ma bogate doświadczenie wspуłpracy z państwami regionu Azji i Pacyfiku. Wspуlnie można bardziej skutecznie bronić interesуw narodowych. Białoruś przybliży się do rynkуw regionu Azji i Pacyfiku, ktуry prawdopodobnie będzie dźwignią gospodarki planety w tym stuleciu, dla Mińska to oczywiste korzyści.
Nursułtan Nazarbajew podkreśla, że niektуrzy eksperci zachodni pochopnie oświadczyli, że Unia Euroazjatycka ma być tarczą przed chińską ekspansją gospodarczą. Wręcz przeciwnie Chiny w ciągu dwуch ostatnich dziesięcioleci są partnerem strategicznym Rosji, Białorusi i Kazachstanu.
Na Chinach trуjka nie zamierza poprzestać. Na porządku dziennym szczytu Wspуlnoty Gospodarczej Azji i Pacyfiku, ktуry odbędzie się za rok we Władywostoku, ważne będą tematy liberalizacji handlu, zniesienia barier we wspуłpracy gospodarczej. Rosja obieca promować wspуlne, zgodne stanowisko wszystkich państw członkowskich Unii Celnej i wspуlnego obszaru gospodarczego.
Projekt integracyjny wchodzi na nowy poziom, otwiera szerokie perspektywy rozwoju gospodarczego, stwarza dodatkowe możliwości. Połączenie wysiłku pozwoli być częścią globalnej gospodarki, realnie uczestniczyć w procesie uchwalenia decyzji, określających zasady gry i przyszłość planety.
Igor Sławiński
