Чым адрозніваюцца крашанкі, маляванкі, пісанкі, драпанкі і капанкі

І дзіця ведае: на Вялікдзень немагчыма абысціся без яйка. А вось што сімвалізуюць маляванкі і пісанкі, чаму яйкі фарбуюць менавіта на гэтае свята, з якімі традыцыямі продкаў яны звязаныя? І дарослыя не ўсе скажуць. А між іншым велікоднае яйка хавае ў сабе нямала сэнсаў і цікавостак

Мала хто ведае, што традыцыя фарбаваць яйкі існавала яшчэ ў дахрысціянскі перыяд і была звязана з веснавымі святамі. Фарбаваныя яйкі сімвалізавалі абуджэнне прыроды і выкарыстоўваліся ў разнастайных абрадах. З імі, да прыкладу, выганялі першы раз на пашу жывёлу, каб засцерагчы ад злых чараў ведзьмакоў. Качалі яйкі па зямлі, каб тая хутчэй абудзілася ад зімовага сну, а таксама закопвалі ў першую баразну ці на ўскрайку нівы, каб яна добра ўрадзіла. З прыняццем хрысціянства яйка стала важным атрыбутам велікодных дзён. У ім бачаць сімвал жыцця, пачатку ўсякага адраджэння і, як і ў дахрысціянскія часы, прыпісваюць яму цудоўныя ўласцівасці.

Нашы продкі заўважылі, што яйка, хаця і нагадвае мёртвы камень, але фантастычным чынам дае пачатак новаму жыццю, а значыць, мае цудадзейныя якасці. Таму нашы бабулі і дзядулі трымалі велікоднае яйка за абразамі, верачы, што яно можа выратаваць ад пажару. Праводзілі ім па твары, лічачы, што гэта можа пазбавіць чалавека ўсялякіх хвароб і сурокаў. А правяраючы яечнае шкарлупінне на моц, выпрабоўвалі ўласныя дабрабыт і здароўе на трываласць.

Раней яйкамі пачыналі запасацца задоўга да самога свята. Гэтая звычка і сёння захавалася ў многіх вясковых сем’ях. Яйкі фарбавалі цэлымі вёдрамі, бо пры хрыстосаванні імі трэба было пачаставаць і родных, і сяброў, і суседзяў.

Паводле падання, звычай абменьвацца фарбаванымі яйкамі ў Вялікдзень быў усталяваны Марыяй Магдалінай, якая падарыла чырвонае яйка імператару Ціберыю са словамі: “Хрыстос уваскрэс!”. Менавіта чырвоны колер, у якім бачаць сімвал адраджэння вернікаў крывёй Хрыста, лічыцца традыцыйным у фарбаванні яек на Вялікдзень. Аднак нашы продкі афарбоўвалі яйкі ў іншыя колеры — блакітны, зялёны, жоўты і гэтак далей.

Былі распаўсюджаныя не толькі аднакаляровыя яйкі — так званыя крашанкі, але і яйкі з нанесенымі ўзорамі, сімваламі, знакамі. Да дэкарыравання яек адносіліся з вялікай адказнасцю. Загадзя рыхтавалі сыравіну для вырабу фарбаў, прадумвалі малюнкі, адводзілі на падрыхтоўку велікодных яек асобны час. Гэта сёння ў крамах можна знайсці безліч гатовых фарбаў і аздабленняў, з дапамогай якіх можна хутка і без лішніх намаганняў аформіць яйка. Напэўна, яно атрымаецца прыгожае, але будзе пазбаўлена мастацкай вобразнасці. А вось нашы бабулі без усялякіх наклеек і тэрмаплёнак умелі зрабіць з яйка сапраўдны твор мастацтва. Паспрабуем паўтарыць.


5 спосабаў аздаблення

У прыродных фарбах

Не заўсёды можна быць упэўненым у небяспечнасці прамысловых фарбавальнікаў, нават харчовых. Але ж фарбы розных адценняў можна зрабіць і ў хатніх умовах. Канешне, часу давядзецца выдаткаваць нямала. Аднак эмоцыі падчас працэсу і яго вынікі таго варты.

Часцей за ўсё яйкі фарбуюць у моцным адвары з цыбулевага шалупіння, якое загадзя запарваюць у вадзе і даюць настаяцца каля сутак. Перад тым як пакласці ў адвар яйкі, яго крыху падсольваюць, каб не трэснулі яечныя шкарлупіны. Вараць яйкі на малым агні ад 10 хвілін і больш — у залежнасці ад колеру, які хочуць атрымаць. А цыбуля можа пафарбаваць яйкі і ў руды, і ў барвовы, і у карычневы, і нават у чырвона-фіялетавы колер — апошняе адценне дае шалупінне ад чырвонай салатнай цыбулі. Выкарыстоўваюць для афарбоўкі яек, прытрымліваючыся вопыту продкаў, і шэраг іншай сыравіны: сок гародніны і ягад, кару дрэў, зёлкі і гэтак далей.

З натуральнымі ўзорамі

Крашанкі можна зрабіць больш цікавымі, калі паспрабаваць іх аздобіць. Перад фарбаваннем да яйка прыкладаюць кветачкі, лісты, выразаныя з паперы фігуркі, абвальваюць яйкі ў крупах, абвязваюць іх ніткамі ці гумкамі, пасля чаго кладуць у панчошку, каб не з’ехаў дэкор, і вараць у загадзя падрыхтаваным адвары. І вось вам прыгожыя яйкі з малюнкамі ды ўзорамі. Каб атрымаць мармуровыя крашанкі, варта пакласці яйка ў панчоху з шалупіннем ад цыбулі і зварыць у фарбавальніку іншага колеру. А каб яйкі выглядалі яшчэ больш прывабна, пасля варкі іх можна змазаць алеем або сметанковым маслам.

Шкрабанкі, ці драпанкі

Так называюцца яйкі, упрыгожаныя метадам гравіроўкі. Спачатку яйка фарбуецца ў нейкі колер, а затым на яго паверхні вострым шылам або іголкай наносіцца малюнак. Выскрабанне забірае шмат часу і сіл, аднак гэтая тэхніка дазваляе аздобіць яйка не проста асобным узорам ці арнаментам, але цэлым сюжэтным малюнкам.

Пісанкі

Вырабіць пісанкі, або “васкоўкі”, як іх яшчэ называюць, найбольш складана. Але менавіта яны лічацца найбольш традыцыйнымі і “правільнымі” велікоднымі яйкамі. Раней у многіх рэгіёнах было прынята толькі гэтыя, распісаныя па ўсіх канонах, яйкі асвячаць у храмах, толькі імі разгаўляцца і захоўваць у чырвоным куце. Праўда, у некаторых мясцовасцях існавала і іншае правіла. Лічылася, што сапраўдныя пісанкі афарбоўваюцца толькі сырымі і для ежы не выкарыстоўваюцца, пасля Тройцы іх прынята было выдзімаць і ператвараць у птушку, прыляпляючы да шкарлупіны крылы.

Аздабляюцца пісанкі традыцыйнымі знакамі сонца, зямлі і паветра, разеткамі і паўразеткамі, галінкамі і кветкамі. Калі ўзоры адыходзяць ад традыцыі, яйка называецца ўжо не “пісанкай”, а “маляванкай”. З дапамогай пісака, цвічка ці нават звычайнай шпількі малюнкі наносяцца воскам, які загадзя растопліваецца ў місцы. Калі воск застывае, яйка кладуць на нейкі час у фарбу, чакаюць, пакуль яно пафарбуецца, пасля чаго даюць падсохнуць. Затым падносяць яйка да агню (як правіла, ад свечкі) і праціраюць мяккі воск сухой анучкай. Можна фарбаваць пісанкі адзін раз, а можна некалькі разоў, паступова здымаючы воск, — тады яйка атрымаецца цалкам рознакаляровае. Гатовую васкоўку націраюць алеем і паліруюць кавалачкам шарсцяной тканіны.

Капанкі

Яшчэ адзін від традыцыйнага велікоднага яйка. Для аздаблення капанак таксама выкарыстоўваецца воск. Але ў адрозненне ад пісанак ён не наносіцца цвічком, а проста накапваецца свабодна свечкай, у выніку чаго на шкарлупіне атрымліваюцца арыгінальныя падцёкі.


Без хіміі

Як атрымаць неабходны колер з дапамогай раслінных адвараў

• Жоўтую фарбу могуць даць рамонак, насенне кмену, шафран, куркума, кара маладой яблыні, парасткі таполі, бярозавае лісце, корань крапівы, сок морквы.

• Сіні і фіялетавы колеры забяспечваюць шалупінне чорных зерняў сланечніка, каташкі таполі, кветкі мальвы, пралесак, ягады чарніцы і бузіны, вінаградны сок і, як ні дзіўна, чырвоная капуста.

• Зялёную фарбу можна атрымаць, калі выкарыстаць мох, кару крушыны і ясеня, лісце ландыша, прымулы, крапівы, шпінату, пятрушкі, плюшчу, зеляніну жыта і пшаніцы.

• Чырвоны колер, акрамя шалупіння цыбулі, даюць ягады чаромхі, кветкі і насенне зверабою, кветкі чырвонай мальвы, кара і галінкі вішні.

• Карычневую фарбу падораць кара яблыні, дуба, крушыны, альхі, яловыя шышкі, лісце грэцкага арэха, бярозы, конскага каштана, чорная гарбата і кава, шалупінне цыбулі.

Для падрыхтоўкі фарбы сыравіну заліваюць халоднай вадой (1 л на 100 г сухой сыравіны), настойваюць 5—6 гадзін, а затым кіпяцяць на павольным агні: кару — 3 гадзіны, кветкі і лісце — 30—40 хвілін. Адвар працэджваюць і дадаюць 1 ч. л. воцату. Сокі для афарбоўкі награюць і падтрымліваюць высокую тэмпературу, не даводзячы да кіпення. Афарбоўка яек у раслінных адварах можа заняць ад 10 хвілін да некалькіх гадзін.

mila@sb.by