Почему изделия белорусских ремесленников проигрывают китайскому ширпотребу

Скача лялька пад чужую дудку

Чаму вырабы рамеснікаў прайграюць кітайскаму шырпатрэбу? Як у гонцы за фінансавымі паказчыкамі не страціць традыцыі?
Чаму вырабы рамеснікаў прайграюць кітайскаму шырпатрэбу? Як у гонцы за фінансавымі паказчыкамі не страціць традыцыі?

З любога падарожжа хочацца прывезці нешта характэрнае для той краіны, у якой пабываў. Але здарылася так, што госці, якія наведваюць нашу рэспубліку, усё часцей задаюцца пытаннем: які сувенір, адметны менавіта для беларусаў, можна набыць? І вязуць ад нас чарговы кітайскі магніт альбо, у лепшым выпадку, шкатулку з беларускім арнаментам... І гэта ў той момант, калі ў Беларусі працуе амаль 9 тысяч рамеснікаў, у кожнай вобласці ёсць з дзясятак дамоў рамёстваў. Дзе можна набыць іх вырабы? Хто адраджае і развівае народныя промыслы і рамёствы? А галоўнае, з якімі праблемамі сутыкаюцца рамеснікі і як ім можна дапамагчы? 

На гэтыя і іншыя пытанні падчас «круглага стала» ў «СГ» шукалі адказы старшыня Беларускага саюза майстроў народнай творчасці Яўген САХУТА, спецыяліст па народных промыслах і рамёствах Інстытута культуры Беларусі Галіна СУША, дырэктар Ракаўскага цэнтра народнай творчасці Хрысціна ЛЯМБОВІЧ і малодшы навуковы супрацоўнік аддзела старажытнабеларускай культуры Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі Паліна БОГДАН.

За мяжой — у пашане, у нас — у забыцці

«СГ»: — Паважаныя ўдзельнікі, як вы лічыце, сёння беларус ведае сваю традыцыйную культуру? Можа ён ацаніць усю прыгажосць народнага мастацтва?

Хрысціна ЛЯМБОВІЧХ. ЛЯМБОВІЧ: — Далёка не кожны здолее адказаць, чым ганарыцца краіна, які сувенір можна прывезці з Беларусі. Праблема... Але адкуль мы можам гэта ведаць? У нас нават у школах зніклі ўрокі сусветнай мастацкай культуры, а пра нашу традыцыйную ды мясцовую ўвогуле амаль ніколі і не гаварылі. Мабыць, па гісторыі адзін урок правядуць, і ўсё. Таму можна нават не здзіўляцца такому становішчу. Калі б была нейкая праграма або курс традыцыйнага мастацтва, сітуацыя, не сумняваюся, змянілася б.

П. БОГДАН: — Некаторыя знаёмыя толькі калі з’ездзілі за мяжу, убачылі, як ставяцца там да сваёй культуры, адчуваюць, якое гэта багацце. Мая сяброўка паехала вучыцца ў Нарвегію, пабачыла, як мясцовыя жыхары распавядаюць пра свае традыцыйныя касцюмы, адразу ж зацікавілася. А што ў нас? Другая дзяўчына вучылася ў Шатландыі, пасля Паліна БОГДАНзнаёмства з іх традыцыйным строем захацела сабе і мужу пашыць беларускі касцюм. 

Я. САХУТА: — У такіх краінах у кожнай акрузе па некалькі спецыялістаў літаральна трасуцца над сваімі мясцовымі майстрамі, якіх прагрэс даўно знішчыў бы. Культуру практычна з нічога адрадзілі. Калі чалавек там умее ўручную звязаць венік альбо зварыць варэнне, то ўжо да яго прыстаўляюць спецыялістаў, дзясяткі кніг аб гэтым выдаюць. На жаль, у нас пакуль усё не так. 

Інспектар не ўварвецца і не паб’е гаршкі

«СГ»: — На якой стадыі сёння знаходзіцца, на ваш погляд, адраджэнне ў краіне народных рамёстваў?

Я. САХУТА: — Добра памятую 70—80-я гады мінулага стагоддзя, калі мы, навукоўцы, спяшаліся застаць апошніх носьбітаў традыцыйных рамёстваў, бо ведалі па замежнаму вопыту, што можам іх страціць. У тыя часы ў нашы галовы ўбівалася тое, што ўсё гэта — атрыбут учарашняй вёскі, адсталага дня, цёмнага мінулага, а вось прамысловаць дасць нам усё, што трэба. Рамёствы актыўна знікалі ці самі па сабе, ці па суб’ектыўных прычынах... Знаёмы ганчар казаў, што адным вокам прыходзіцца сачыць за рукамі, другім — сачыць, каб інспектар не ўварваўся, бо паб’е гаршкі і штраф накладзе. Усё ішло да таго, да чаго Заходняя Еўропа прыйшла яшчэ паўстагоддзя назад: на нашых вачах актыўна знікалі традыцыі народных рамёстваў і промыслаў. 

«СГ»: — І як атрымалася выправіць становішча?

Яўген САХУТАЯ. САХУТА: — Адбыліся працэсы, якіх многія з нас не чакалі — перабудова і набыццё незалежнасці. Літаральна за некалькі гадоў у грамадскай свядомасці ўсё перавярнулася. Тое, што лічылася атрыбутам учарашняй вёскі, стала выносіцца на пярэдні план, цікавіць моладзь, майстроў старэйшага пакалення пачалі запрашаць у дамы рамёстваў, якіх раней не было. Стаў назірацца працэс адраджэння. Чаму? Адказ вельмі просты і зразумелы: у часы значных грамадска-палітычных перамен адбываецца ўсплёск самасвядомасці кожнага народа. Адбыўся ён і ў нас. Набылі незалежнасць, сталі самастойным народам, і з’явілася такое пытанне: чым жа мы адрозніваемся ад суседзяў? Паглядзелі: трактары і халадзільнікі ў нас неблагія, але іх робяць па ўсім свеце. А вось традыцыйная культура ў кожнага народа свая, яна не горшая і не лепшая, чым у суседзяў, яна проста свая. Такім чынам, мы паразумнелі раней, чым маглі страціць апошнія рэшткі нашай культуры.
Галіна СУША

Г. СУША:
— Сёння ўзніклі новыя формы пераемнасці традыцый. Народная культура заўсёды ерадавалася на ўзроўні сям’і. Узгадайце, раней кожная жанчына магла і строй сабе пашыць, і вышыўкай займалася, і ткаць умела. Усё гэта пераймала ад маці, бабуль. Многія хлопцы, акрамя таго, што займаліся гаспадарчымі справамі ды працавалі ў полі, маглі і кошык сплесці, і ганчарства пераймалі. Больш за ўсё, безумоўна, гэта было ў сельскай мясцовасці... Паколькі ў гэтым сэнсе адбыўся заняпад вёскі, аказалася, што патрэбны новыя формы арганізацыі і пераемнасці тых жа народных промыслаў і рамёстваў. І вось сотня дамоў і цэнтраў рамёстваў, якія мы сёння маем, і ёсць адна з новых форм арганізацыі перадачы традыцый. 

Патрабаванні, як да дыскатэк

«СГ»: — А самі жыхары глыбінкі могуць наведваць дамы рамёстваў, ці лагістыка парушана?

Я. САХУТА: — Такія дамы размяшчаюцца ў асноўным у райцэнтрах. Дзеці з гарадоў, канешне, могуць наведваць гэтыя ўстановы, а вось з аддаленых вёсак часцей за ўсё не. Увогуле, дамы рамёстваў былі створаны з высакароднай мэтай — стаць сучаснай формай перадачы традыцый, адрадзіць мясцовыя народныя рамёствы. Але ў хуткім часе да іх сталі прымяняць тыя ж патрабаванні, што і, напрыклад, да дыскатэк. Адно на ўсіх правіла — давай прыбытак! На гэтыя дамы рамёстваў сталі навешваць фінансавы план. Увогуле майстры вымушаны рабіць прадукцыю на кітайскі манер, абы збыць, абы нейкім чынам выканаць фінансавы план. Хрысціна Станіславаўна, а фінансавыя паказчыкі вам навязваюць?

Х. ЛЯМБОВІЧ: — Не навязваюць, бо ў нашай установе не працуюць майстры. Наш асноўны кірунак — традыцыйнае мастацтва, у тым ліку і дэкаратыўна-прыкладное, у прыватнасці ткацтва паясоў.  

«СГ»: — А можа, дзеля большага прыбытку варта ў кожным раёне развіваць некалькі рамёстваў, ці лепш акцэнт зрабіць на нешта адно?

П. БОГДАН: — Калі мы бяром дамы рамёстваў, там напрамак задае спецыяліст: ці мясцовы, ці прыезджы. Калі ён займаўся керамікай, то і працягне сваю дзейнасць, нават калі ў раёне кераміка не развівалася ніколі. Добра, калі пры гэтым пачне абапірацца на мясцовыя традыцыі. Але ідэальны варыянт — не распыляцца. 

Г. СУША: — А мне здаецца, што, напрыклад, саломку альбо пляценне паясоў можна развіваць у кожным раёне. Галоўнае, каб пры гэтым выкарыстоўваліся мясцовыя ўзоры і тэхнікі. Трэба захаваць тыя рэшткі, тое, што яшчэ можна ўратаваць. 

Х. ЛЯМБОВІЧ: — Мы ў сваёй рабоце стараемся прытрымлівацца традыцый. Бо заўсёды ты будзеш пазнаны, калі абапіраешся на нешта сваё. Я думаю, што калі будуць ініцыятыўныя і зацікаўленыя людзі, народныя промыслы і рамёствы не знікнуць. 

Я. САХУТА: — Калі мы хочам захаваць свае каштоўныя культурныя, народныя традыцыі, павінны звяртаць увагу на гэта на дзяржаўным узроўні, бо традыцыйныя рамёствы разам з мовай даюць адметнасць. 

У кішэні дзірка, а на раскрутку — шалёныя грошы

«СГ»: — А яшчэ з якімі праблемамі сутыкаюцца майстры?

Х. ЛЯМБОВІЧ: — Магу сказаць на сваім мікраўзроўні пра стаўленне да народных вырабаў. Канкрэтны прыклад: чамусьці пляцоўкі нашых майстроў на кірмашах часта закідваюць у бок, дзе людзі не ходзяць. А вось у цэнтры ставяць лавачкі з кітайскай прадукцыяй, за месца для якіх заплацілі. Такое стаўленне ніяк не можа спрыяць папулярызацыі і зацікаўленасці тых жа дзяцей, бо яны бачаць, што гэтыя промыслы нікому не патрэбны, што на іх ніхто нават увагі не звяртае.

Я. САХУТА: — Аднак трэба адзначыць, што сёння хапае розных выстаў, кірмашоў, дзе ў аснове — народныя промыслы. Напрыклад, кірмаш рамёстваў «Вясновы букет» у Лошыцкім парку ў канцы мая і на Дзень Незалежнасці ў сталіцы, на свята горада таксама. Для ўсіх гэта стала звыклай з’явай.

«СГ»: — Але гэта сталіца, а што адбываецца ў раёнах?

Я. САХУТА: — Тое ж самае. І ў Мінскай вобласці праводзіцца за год пяць-шэсць розных свят, прычым спецыялізаваных. Напрыклад, у Старых Дарогах — свята ткацтва, у Маладзечне — свята-конкурс выцінанкі, у Вілейцы — конкурс лозапляцення. Гэта толькі Міншчына. Тое ж самае і ў іншых абласцях. На Магілёўшчыне сталі своеасаблівым брэндам іх «Дрыбінскія таржкі», на Гомельшчыне — «Зов Полесья», на Брэстчыне — «Мотальскія прысмакі», на Гродзеншчыне — «Скарбы Гродзеншчыны», на Віцебшчыне яны свае кірмашы прымяркоўваюць да «Славянскага базару». Яшчэ кожны горад лічыць патрэбным праводзіць такія святы. Зараз гэта вельмі актыўная форма папулярызацыі традыцыйных народных мастацкіх рамёстваў і промыслаў. 

Г. СУША: — Аднак усім гэтым святам і кірмашам патрэбна добрая рэклама, а гэта, ведаеце самі, немалыя грошы. Той жа «Вясновы букет»: збіраецца каля пяцісот майстроў, а ніхто пра гэта і не ведае. Мы павінны інфармаваць. А нават у метро карцінку павесіць — шалёныя грошы. А хто іх дасць? Па сутнасці, прэзентаваць ёсць што, але няма сродкаў, каб гэта рабіць. Вось вам і праблема. 

Яшчэ наконт стаўлення да народных промыслаў. Зараз нават не кажу пра звычайных рамеснікаў, а пра лепшых сярод іх — тых, хто атрымаў ганаровае званне народнага майстра. Але ў іх ніякіх ільгот і даплат да пенсіі, і гэта таксама стрымлівае адраджэнне промыслаў. 

Я. САХУТА: — Мне ўспомніўся канкрэтны факт. У Старых Дарогах старэйшай майстрысе-ткачысе прызначылі зусім невялічкую пенсію. Мясцовыя ўлады пераглядзелі ўсе дакументы, каб хоць які рубель прыбавіць, і ніякай зачэпкі не знайшлі. Матывацыі няма.

П. БОГДАН: — Атрымліваецца, што рамеснікі — гэта проста энтузіясты. Яны павінны знаходзіць сілы, развіваць рамёствы, а пры гэтым і зарплаты невялічкія, і прадаць вырабы немагчыма.

Г. СУША: — Так і атрымліваецца. Да таго ж часам бывае, што рамеснікам увогуле няма дзе творчасцю займацца. Не хапае памяшканняў. Некаторыя з дамоў рамёстваў, якія ў нас ёсць, знаходзяцца ў невялічкіх збудаваннях, у адным кабінеце працуюць адразу некалькі майстроў. У іншых краінах у кожнага майстра — асобнае памяшканне. Гэта ж зразумела: ганчар павінен недзе трымаць і ганчарнае кола, і печ для абпальвання. З ткацтвам тое ж самае. Толькі адзін станок можа паўхаты заняць. 

Я. САХУТА: — Яшчэ сапраднай праблемай з’яўляецца правоз цераз граніцу. Здаецца, калі не бяруць у нас, дык, можа, лепш адвезці ў іншую краіну, каб там купілі. І тут узнікае шмат пытанняў. Калі вязём на выставу тавары, то гэта прасцей: складаецца вопіс, згодна з якім усё прывозіцца назад. А на рэалізацыю неабходна праходзіць цэлую камісію: патрэбна сабраць шэраг папер, даказаць, што выраб не з’яўляецца гісторыка-культурнай каштоўнасцю. Таму многія махнулі на гэта рукой, і нідзе не адкрыты беларускія крамы. Возім тавары толькі ў Расію, таму што мяжы няма. Не хвалюся, але там нас цэняць. Кажуць, што ў нашых майстроў рукі растуць адкуль трэба. Ды і ў іншых краінах таксама высока ацэньваюць беларускія вырабы, бо зроблены яны ўручную. Мы гэта захавалі. 

Ручнік і лапці аграсядзібу не зробяць

«СГ»: — Атрымліваецца, што нацыянальныя вырабы ёсць, яны якасныя, самабытныя і прыгожыя, але ж набыць іх вельмі цяжка. Асабліва калі гаварыць пра раён. Можа, варта адкрыць пры дамах рамёстваў крамы альбо папулярызаваць народныя промыслы ў аграсядзібах?

П. БОГДАН: — Тыя аграэкасядзібы, якія я бачыла, на дзіва безгустоўна аформлены і да народных промылаў і рамёстваў, да традыцыйнага беларускага побыту дачынення не маюць. Можа, ёсць выключэнні, аднак я з імі пакуль не знаёма. Зараз максімум павесяць ручнік ды лапці, паставяць жбаны — вось і ўся аграсядзіба. Калі б тыя вырабы, якія прадстаўляюць уладальнікі, адпавядалі мясцовасці, дзе размешчана сядзіба, гэта быў бы выдатны сродак для знаёмства з нашай культурай і творчасцю. Але пакуль аграсядзібы нельга назваць добрым прыкладам увасаблення беларускіх традыцый.

Я. САХУТА: — Цалкам сітуацыя абмалявана правільна. Аднак ёсць выпадкі, калі ўладальнік сядзібы пачынае збіраць усё, што пападзецца пад руку. І гэта нядрэнна, бо пры жаданні ўсё можна сістэматызаваць. Напрыклад, я ведаю сядзібу ў Лепелі, дзе адноўлена традыцыйная хата, там працуюць некалькі майстроў, ёсць фальклорны калектыў з мясцовых бабулек. Вось там ёсць на што паглядзець. Аднак такіх выпадкаў адзінкі. Часцей за ўсё, акрамя паказухі, нічога і няма. 

Г. СУША: — А што да крамаў з сувенірамі, дык у некаторых раёнах яны адкрыты, аднак, як правіла, дарога да іх зарасла. Нават самі жыхары не ведаюць, што, напрыклад, пры Доме рамёстваў адчынена крама з рознымі вырабамі. Трэба перш за ўсё мяняць у людзей стаўленне да сваіх традыцый. 

Я. САХУТА: — Каб гэта зрабіць, патрэбна як мінімум адкрыць Нацыянальны музей народнага мастацтва. Мы, бадай, адзіная краіна ў Еўропе, якая не мае такой установы! Дык куды ж весці таго турыста? Дзе беларус даведаецца пра гэтыя промыслы? У нас у саюзе сабрана шматтысячная калекцыя вырабаў рамеснікаў за апошнія 20 гадоў. Усё знаходзіцца ў невялічкім пакоі... Але ж гэта аснова для музея. Калі дзяржава зацікавіцца такой ідэяй, то мы гатовы хоць заўтра ўсё бясплатна перадаць у музей.

П. БОГДАН: — А ў Нацыянальнай акадэміі навук ёсць музей старажытнабеларускай культуры, дзе таксама прадстаўлены калекцыі па ўсіх відах рамёстваў. Але, канешне, у нас не вельмі вялікае памяшканне пад гэта занята, ды і музей ведамасны, зачынены для шырокай аўдыторыі. Калі ж турысты прыходзяць, то кажуць: нарэшце мы знайшлі нешта сапраўды беларускае...

Г. СУША: — Вось так і атрымліваецца, што спадчына ў нас багатая, аднак сёння ўсё патрэбна збіраць па крупінках. Пры гэтым менавіта народныя традыцыі, рамёствы робяць нас адметнымі, і пра гэта не трэба забывацца.

Наталля БАРЫСАВЕЦ, «СГ»
borisovez@sb.by

Таццяна БІЗЮК, «СГ» 
bizyk@sb.by

Фото Наталлі БАРЫСАВЕЦ, «СГ»

Заметили ошибку? Пожалуйста, выделите её и нажмите Ctrl+Enter