У бібліятэцы Акадэміі навук захоўваецца самы вялікі фрагмент кніжнай калекцыі Радзівілаў

Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук захоўваецца больш за 3,5 тысячы кніг са збору князёў Радзівілаў, пачынаючы з XV стагоддзя і па 40-я гады XX стагоддзя. Яшчэ параўнальна нядаўна гэта калекцыя лічылася самай багатай у краіне. Напрыклад, у Нацыянальнай бібліятэцы такіх кніг каля 500, у Прэзідэнцкай — каля 100 асобнікаў. Сёння Аляксандр Стэфановіч, загадчык аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН смела называе калекцыю самай багатай на еўрапейскай прасторы. І не без падстаў. Гэта выснова пацвердзілася ў 2009 годзе пасля завяршэння праекта ЮНЕСКА «Памяць свету», у ім удзельнічала шэраг краін, дзе захоўваецца ў тым ліку і кніжная спадчына магнацкага роду. Падлікі засведчылі значную перавагу.

Гісторыя заснавання бібліятэкі Нясвіжскай ардынацыі вядзецца з XVI стагоддзя. Калекцыя з фондаў аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў адносіцца да XIX стагоддзя. Яна была сабрана Антоніем Радзівілам, а ў большай ступені яго жонкай Марыяй дэ Каштэлян — ураджэнкай Францыі. Справа ў тым, што бібліятэка магнатаў неаднаразова цярпела страты. Напрыклад, у 1772 годзе па царскаму загаду больш за 24 тысячы кніг з яе вывезлі ў Санкт-Пецярбург, у бібліятэку Акадэміі навук. Зноў вывозіліся выданні і ў 1812 годзе. У другой  палове XIX стагоддзя нашчадкі магутнага роду сталі аднаўляць і папаўняць страчаныя фонды. На момант перадачы кніг з Нясвіжа ў Мінск у бібліятэку Акадэміі навук — а гэта студзень 1941-га — у калекцыі налічвалася каля 20 тысяч тамоў. Але ў чэрвені пачалася Вялікая Айчынная вайна. Кнігі вывезлі ў Германію. Назад калекцыя вярнулася далёка няпоўнай.

— Самае ранняе выданне ў нашым зборы інкунабула «Тэалагічны трактат», выдадзены ў 1484 годзе. Бачыце, на пачатку некаторых старонак сустракаюцца пустыя месцы?  Сюды чырвоным колерам ад рукі дамалёўвалі ініцыялы, гэта так званы чырвоны радок, — дастае са спецыяльнай скрыні рарытэт Аляксандр Стэфановіч. 

Фаліянт даволі масіўны і важкі. Вокладка — драўляная, абцягнутая скурай. Вось чаму казалі некалі: чытаць кнігу ад дошкі да дошкі. 

Дык што ж збіралі і што чыталі Радзівілы?

Аляксандр Стэфановіч гаворыць: бібліятэка вялікіх князёў па тэматыцы ўніверсальная, магла задаволіць любы інтарэс і густ, уключала літаратуру самых розных напрамкаў, не толькі белетрыстыку, мемуары, але і кнігі па нумізматыцы, тэалогіі, юрыспрудэнцыі, філасофіі, гісторыі, медыцыне і іншых навуках. Спрадвек у Нясвіжскі замак прыязджалі працаваць знакамітыя вучоныя і даследчыкі.

Аб прамой прыналежнасці рарытэтаў да калекцыі Радзівілаў сведчаць суперэкслібрысы і экслібрысы, чырвоныя пячаткі, штэмпелі, подпісы ўладальнікаў на вокладках і старонках  — яны практычна на ўсіх тамах збору.

Шмат падручнікаў. Сярод іх звяртаю ўвагу на багата ілюстраваны гравюрамі «элементаж», або буквар. 1866 год выдання. Подпіс сведчыць: падарунак любячага бацькі Ежы Радзівіла сыну на 6-годдзе. Побач яшчэ адна кніга — таксама яму і таксама з дарчым надпісам, але на 16-годдзе і ўжо энцыклапедычнага зместу. Відавочна, што стаўленне да кнігі ў сям’і было традыцыйна паважлівым і лічылася яна добрым падарункам. Аляксандр Стэфановіч расказвае, што нават, адпраўляючы дзяцей вучыцца за мяжу, ім давалі з сабой важкія стопкі кніг — для перадачы ў падарунак бібліятэкам.

Заўсёды цікавіліся Радзівілы антычнымі аўтарамі. Ксенафонт, Плутарх, Вергілій, Лівій, Цыцэрон… Многія перавыданні набываліся ў кожным стагоддзі.

Што да мастацкай літаратуры, таксама ўвагай не абыходзілі. У калекцыі захаваліся прыжыццёвыя выданні Вальтэра, Гётэ, Ажэшкі, Міцкевіча, Сянкевіча, Крашэўскага, Свіфта… Выдатны том Карамзіна. Таксама прыжыццёвы — 1824 год. На польскай мове, з партрэтам аўтара і ўклеенай картай. Рэдка якое тагачаснае выданне магло пахваліцца такімі асаблівасцямі афармленння. 

Мноства моўных слоўнікаў: лаціна-французскія, лаціна-польскія, лаціна-французска-нямецкія, польска-англійскія. Збор уключае 99,5% кніг заходнееўрапейскіх друкарняў, выдадзеных на розных мовах. Зразумела, што слоўнікамі актыўна карысталіся. Многія з іх, як і падручнікі з энцыклапедыямі, зацёртыя ледзь не да дзір.

Ці вось такая цікавая асаблівасць: нас заўсёды вучылі нічога ў кнігах не пазначаць, не падкрэсліваць. Радзівілы, відаць, так не лічылі. Шэраг выданняў проста стракаціць рэмаркамі чытачоў розных стагоддзяў, часта сустракаюцца і ўкладзеныя між старонак рукапісныя закладкі з заўвагамі, цытатамі, думкамі.

Зараз у акадэмічнай бібліятэцы працягваецца работа па складанні падрабязнага каталога радзівілаўскага збору. Выдадзена ўжо восем кніг, дайшлі да XIX стагоддзя. І высветлілі дзіўную рэч: думалі, што справа ідзе да канца, аказалася ж, як вобразна кажа Аляксандр Стэфановіч, толькі да вяршыні гары дабраліся. Дзеліцца: ёсць сумненне, ці правільна самі называюць колькасць адзінак у сваіх фондах, бо ў радзівілаўскай калекцыі, хутчэй за ўсё, больш за 4 тысячы асобнікаў. Так што новыя адкрыцці не выключаюцца. 

Дарэчы, па дадзеных некаторых даследчыкаў 50—60-х гадоў, у бібліятэцы  Радзівілаў утрымліваліся і выданні Францыска Скарыны. Але пакуль пацверджання гэтаму няма. Не знойдзены ні яны самі, пазначаныя пячаткай уладальнікаў, ні адпаведныя запісы ў інвентарных кнігах пра іх існаванне. Аляксандр Стэфановіч прызнаецца, што марыць, каб напярэдадні наступнага скарынаўскага юбілейнага года след першадрукара ў радзівілаўскім зборы  знайшоўся.

svirko@sb.by

На тэрыторыі нашай краіны першыя кнігазборы з’явіліся ў ХІ стагоддзі. Яны ствараліся пры цэрквах і манастырах. Бібліятэка Сафійскага сабора ў Полацку — самая старажытная на тэрыторыі рэспублікі. 

Першая публічная беларуская бібліятэка адкрылася ў верасні 1830 года ў Гродне. Аснову яе фонду склалі кнігі, добраахвотна перададзеныя дваранамі горада. 

У рэспубліцы на пачатак бягучага года дзейнічала 2,9 тыс. публічных бібліятэк, агульны фонд якіх складае амаль 60 млн. асобнікаў кніг, часопісаў, рукапісаў і іншых крыніц інфармацыі.

У мінулым годзе публічныя бібліятэкі наведалі 3,3 млн чытачоў, якім выдадзена 61,2 млн асобнікаў кніг, часопісаў і іншых крыніц інфармацыі.

На пачатак бягучага года доступ у інтэрнэт мелі больш за 68 працэнтаў  публічных бібліятэк.

Людям только дай повод, и они выстроятся в очередь. Не в кассу продовольственного магазина, а в библиотеку. Это не шутка. Сегодня, конечно, вы вряд ли увидите толпу людей у входа какого-нибудь книгохранилища. Так ведь вчера и повода не было. В январе прошлого года нарасхват шли «50 оттенков серого» Э.Л. Джеймс, до этого размели полки с «Волком с Уолл-стрит» Джордана Белфорта. Такая же история была с «Облачным атласом» Дэвида Миттчела. Словом, как только на экраны выходит громкая мировая премьера, многие бегут в библиотеки, чтобы ознакомиться с литературной основой фильма. А до этого, бывает, такие книги годами пылятся на полках. К слову, через месяц-другой интерес к ним снова пропадает.

Но самый настоящий читательский бум, вспоминают в Минской областной библиотеке имени А.С. Пушкина, случился в декабре прошлого года, и длится он по сей день. Повод грандиознее не придумаешь — получение Нобелевской премии Светланой Алексиевич.

— За пять лет работы здесь тогда впервые столкнулась с практикой записи на книги, — рассказала заведующая отделом Полина Бубина. — В первый же день все книжки разобрали на абонементе, а назавтра пришли в читальный зал. 

Появляется интерес к определенным авторам и по трагическим поводам. Например, ушел из жизни Рыгор Бородулин, стали спрашивать его произведения, не стало Нила Гилевича — интересуются его творчеством. 

В целом же среди предпочтений взрослого населения детективы и женские романы. Классику стали читать значительно меньше. Знаете почему? Потому что уже давно ее перечитали. Библиотеки, к сожалению, редко могут похвастаться потоком новых читателей. В большинстве своем это их старые добрые друзья, в основном пенсионеры. Это те, кто почти наизусть знает Булгакова и Достоевского и кому только и остается, что читать новинки в так называемых легких жанрах.

Конкуренты людям в возрасте в плане количества посещений только ученики начальных классов. «Нация формируется из читающих детей», — как будто успокаивает себя и нас директор Пушкинки Оксана Книжникова. Взрослых ведь уже не заставишь читать, а вот малышей можно увлечь книгой. Поэтому там что ни месяц, то встреча читателей с детским писателем. Кого там только не было! Алесь Бадак, Мария Бершацкая, Евгения Пастернак и Андрей Жвалевский… Собственно, эти авторы и есть самые любимые у юных читателей. Хорошо потрепаны в этой библиотеке «Пеппи Длинныйчулок» Астрид Лингрен, тома «Гарри Поттера»  Джоан Роулинг…

Заведующая отделом обслуживания детского читателя Ирина Станиславовна Руденок в библиотечном деле сорок лет. По ее словам, библиотека сегодня и тогда — две большие разницы. И главная причина тому — нынешнее разнообразие: количество книг и наименований увеличилось в разы. Пушкин, Лермонтов, Куприн — это было раньше. Конечно, и сейчас, особенно в начале лета, дети приходят с длиннющими списками литературы для школы.  Но сегодня появилось столько новых интересных авторов, книги так красочно оформлены, что классика отходит на второй план. 

Двадцать лет назад и думать никто не мог, что в библиотеке может быть уголок для тех, кто не умеет читать. Сегодня мамы с колясками частые посетители этого зала: наберут ярко иллюстрированной литературы и забавляют ею малышей. Мальчишки же, выучив буквы, тянутся к энциклопедиям, девочки предпочитают «о своем, о женском». Детские журналы тоже в топе. В Пушкинке, например, выписывают около восьмидесяти наименований в месяц, и все экземпляры нарасхват.

К слову, взрослые тоже интересуются периодикой. Казалось бы, сегодня столько новостных сайтов, но в Минской областной библиотеке бывают очень востребованы некоторые районки. Полина Бубина рассказывает почему:

— Обратила внимание, что в читальный зал приходят люди и что-то на телефоны фотографируют. Поинтересовалась, оказалось, интересуются недвижимостью. В Минском районе она дорогая, поэтому и смотрят объявления о продаже в Логойске, Смолевичах и других районах. Кстати, на волне интереса к вышиванке появился спрос на литературу о народном декоративном творчестве. Приходят люди и прямо в зале перерисовывают узоры, изучают значение орнаментов.

Так можно ли назвать нашу нацию читающей? Ведь школьников и пенсионеров для этого мало. В Пушкинке склонны считать, скорее да, чем нет. Молодежь и среднее поколение стали возвращаться в библиотеки после введения Закона «Об авторском праве». Халява со скачиванием литературы из интернета закончилась. Теперь бесплатно на электронную книгу можно заполучить лишь фрагмент, не более 15 процентов от всего содержания. Прочитав, таким образом, отрывок, люди и тянутся в библиотеку, чтобы узнать, чем же дело закончилось. Словом, отток читателей, который наблюдался еще два-три года назад, остановился, и это не может не радовать.

Женские романы, детективы, школьная программная литература — в этом плане предпочтения читателей Президентской библиотеки мало чем отличаются от других подобных учреждений. Но в последние годы там наблюдается особый интерес к исторической литературе, например, о жизни Екатерины II, Наполеона, Кутузова и так далее. Пользуются спросом книги по истории Беларуси. Спрашивают и мемуары наших соотечественников: Вячеслава Кебича, Николая Рыжкова, Николая Дементея, Василия Шарапова.

stepuro@sb.by