Наступны год адзначыцца буйным культурным юбілеем. Не толькі Беларусь, але і, без перабольшання, увесь свет будзе святкаваць нараджэнне першай друкаванай кніжкі. Уся пашана — Францыску Скарыну, нашаму славутаму земляку, які ва ўсіх літаратурных і навуковых крыніцах пазначаны як першадрукар. На знакамітай гравюры 1517 года ён менавіта з кнігай у руках. Але ж вядома, што Скарына быў філосафам і біблеістам, паэтам і матэматыкам, астролагам і алхімікам, педагогам, медыкам, садоўнікам. Чаму ж менавіта такі бясспрэчны энцыклапедычны акцэнт на яго друкарскую дзейнасць? І кім сам сябе лічыў гэты чалавек эпохі Адраджэння? Раскрываем «скарынаўскія» загадкі з дапамогай навукоўца, дырэктара Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Аляксандра Грушы.
Калі звярнуцца да пралогаў і пасляслоўяў выдадзеных Скарынам кніг, то там сам ён не называе сябе друкаром, але азначаецца як доктар лекарскіх навук, проста доктар. Знаўцы расшыфравалі тую самую знакамітую гравюру з выявай Скарыны і ўбачылі, што і там ёсць адказ: так, погляд асобы накіраваны на кнігу, якая стаіць на пюпітры, але такім чынам Скарына можа пазіцыяніраваць сябе як перакладчык.
— Ён называў сябе паслядоўнікам святога Іераніма Блажэннага, таго, хто пераклаў Біблію на лацінскую мову. Скарына ведаў розныя мовы, шмат перакладаў, у тым ліку Біблію на рускую мову. Ён асабіста і адрасаваў свае выданні «людзям простым, паспалітым», і нідзе вы не знойдзеце інфармацыі, каб ён сам сябе азначаў першадрукаром ці друкаром, — расказвае Аляксандр Груша.
Цяжка разважаць пра тое, кім хацеў быць Скарына ў дзяцінстве ці юнацтве. Пра пачатковы перыяд яго жыцця амаль нічога не вядома. Дакладна існуюць звесткі толькі ад 1504 года, калі Францыск з Полацка паехаў у Кракаў і паступіў на навучанне ва ўніверсітэт, здаў экзамены на медыка. Але ці быў гэты яго выбар уласным або ішоў ад абставін, ад волі сям’і?
 |
| А. Груша
|
Бацька і брат Францыска былі майстрамі па скурах. Само ж прозвішча Скарына — ад слова «скора», «скура». Мужчыны з іх роду мелі паспяховы гандаль па ўсёй Заходняй Еўропе, і Францыск таксама павінен быў працягнуць дынастыю. Напрыклад, яго абавязкам было распрадаць велізарную колькасць скур, якія назапасіліся ў падвале дома ў Познані, дзе жыў, але памёр яго старэйшы брат. Але Скарына не стаў займацца сямейнай справай. І ў гэтым таксама праявіўся яго наватарскі дух, яго характар. Скарына атрымаў медыцынскую адукацыю ў Кракаве, потым — ступень доктара медыцыны ў Падуі. Магчыма, гэты рознабаковых талентаў чалавек не ведаў дакладна, чым будзе займацца. Ці меркаваў, напрыклад, што захопіцца мовамі і перакладамі? Што будзе друкаваць? Што з часам праславіць сваю Радзіму на ўсю Еўропу, а потым і на ўвесь свет?
— А ці ведаеце вы, што ў час, калі нарадзіўся і вырас Скарына, такога паняцця, як «Радзіма», не існавала. Сёння гэта сімвал патрыятызму. А ў Сярэднявечча былі іншая сістэма каштоўнасцей і іншыя нормы паводзін. Тады было паняцце «вотчына» (сёння гэта Айчына). Але калі тая ж Айчына зараз мае шырокі, узвышаны сэнс, тады мелася на ўвазе зямля як уласнасць любога чалавека з высокім грамадскім статусам. Літаральна гэта быў кавалак зямлі, які дастаўся ад бацькі. Але і тут Скарына праявіў сябе як асоба неардынарная. У часы Вялікага Княства Літоўскага без выкарыстання паняццяў «Радзіма» ці «Айчына» ён змог-такі выказаць і перадаць нашчадкам свае патрыятычныя пачуцці. Ён вельмі часта скарыстоўваў выраз і кніжны надпіс «слаўны горад Полацк». Тым самым распісваўся ў любві да горада, у якім нарадзіўся і правёў юнацкія гады жыцця, — расказвае Аляксандр Груша.
Нестандартнасць Скарыны праявілася і ў яго асабістым лёсе. Палкая любоў і захопленасць жанчынамі, характэрныя для мужчынскай прыроды, не былі яго прыярытэтамі. Па біяграфіі можна чытаць: з 1517-га, калі выходзіць яго першая кніжка, Скарына займаецца такім аб’ёмам і тэмпамі працы, што звычайнаму чалавеку і ўявіць цяжка. Ён перакладае, распрацоўвае шрыфты, рыхтуе дошкі з ілюстрацыямі, шукае і знаходзіць мецэнатаў, што заўсёды было справай няпростай. Пражскія выданні Скарыны часткова, а часцей поўнасцю забяспечвалі віленскія мяшчане, у прыватнасці Якуб Бабіч. Дык вось, за кароткі перыяд свайго жыцця Скарына выдаў два дзясяткі кніг Бібліі. Пры такой напружанасці якое асабістае жыццё? Дакладна невядома, ці была ў Скарыны ў той час жонка. Толькі адзіная крыніца, датаваная 1529 годам, называе нейкую Маргарэту-Маргарыту. Па ўскосных даных, Скарына ажаніўся ў дастаткова сталым узросце. Яго «другая палова» была ўдавой. Ці суправаджала жонка Скарыну ў падарожжах, ці жыла з ім у Празе — дакладна ніхто не скажа. Але відавочна, сям’я не займала ў жыцці друкара першае месца.
— А яшчэ відавочна, што ў шлюб Скарына ўступіў па разліку. Можа, у яго і пачуцці да жанчыны былі, але разлік — стапрацэнтна. Ён жа быў чалавекам небагатым, прыехаў у Вільню з аддаленых месцаў. Кнігі вялікага прыбытку яму не давалі. Яны ж былі танныя, для «люду простага, паспалітага». Зрэшты, і друкаваліся на таннай паперы, без вадзяных знакаў. Каб матэрыяльна існаваць, Скарыну патрэбна была дапамога. Ён яе знайшоў у жонцы. Жанчына была багатай удавой, мела дом у Вільні, які стаяў у цэнтры горада на Гандлёвай плошчы — і гэта таксама падкрэслівала статус жонкі. Да таго ж Вільня была вельмі спрыяльным месцам для друкарства. Вось усё і сышлося. Але яшчэ раз падкрэслю, усе гэтыя прагматычныя акалічнасці маглі спалучацца і з пяшчотнымі пачуццямі, чаму не? — разважае навуковец.
Як і пра любоўныя гісторыі, пра сяброў і аднадумцаў, пра заступнікаў Скарыны вядома мала. Напэўна, ва ўніверсітэцкія гады ў Кракаве ён сябраваў са студэнтамі. У Італіі, дзе падарожнічаў, меў цікавыя сустрэчы, бо мясцовасць багатая на гуманістаў, навуковых людзей. Але канкрэтыкі амаль няма. Ёсць сведчанні, што Скарына нейкі час быў пісарам у віленскага біскупа Яна.
Узгадваецца таксама, што Скарына служыў і дацкаму каралю, быў яго сакратаром. Цікавая інфармацыя: канцлеру Вялікага Княства Літоўскага прыйшоў ліст ад прускага герцага, у ім абурэнне на Скарыну, які асмеліўся пераманіць друкара з Прусіі, звезці за сабой. Зрэшты, такі выпадак мог мець месца нават як даручэнне Скарыну з боку канцлера Альбрэхта Гаштольда. Кіраўнік ВКЛ меў намер выдаць Статут не рукапісным, а друкаваным чынам. Патрэбны быў добры друкар. Скарына і прывёз яго з Прусіі, што зноў-такі сведчыць: сам сябе ён не бачыў у ролі друкара. Таму ніхто сёння дакладна не скажа, ці было менавіта кнігадрукарства першай справай для Францыска Скарыны…
