Возвращение исторической справедливости: ученые - про памятные дни объединения белорусского народа осенью 1939 года

Шлях да нашага адзінства

(Заканчэнне. Пачатак у № 176)

17 верасня 1939 года адбылася падзея, якая назаў­сёды змяніла лёс беларускага народа, які аб’яднаўся ў адну дзяржаву. 

Пра падзеі тых векапомных дзён, пра барацьбу беларускага народа за свае правы «Рэспубліка» прапанавала расказаць беларускім гісторыкам, навуковым супрацоўнікам Інстытута гісторыі НАН Беларусі: кандыдату гістарычных навук, дацэнту, дырэктару Вадзіму ЛАКІЗУ, кандыдату гістарычных навук, дацэнту, вядучаму навуковаму супрацоўніку Валянціну МАЗЕЦУ, кандыдату гіста­рыч­ных навук, вядучаму навуковаму супрацоўніку Мікалаю НЕСЦЯРОВІЧУ, кандыдату гістарычных навук, загадчыку аддзела найноўшай гісторыі Беларусі Сяргею ТРАЦЦЯКУ.

Вадзім ЛАКІЗА.
Валянцін МАЗЕЦ.
Мікалай НЕСЦЯРОВІЧ.
Сяргей ТРАЦЦЯК.

За зямлю і волю

«Р»: — Акт несправядлівасці, здзейснены ў дачыненні да беларускага народа ў Рызе, не мог не выклікаць адэкватнага супраціву: раздзеленыя мяжой беларусы імкнуліся жыць у адной дзяржаве. Не скарыліся яны і пад прыгнётам: з гісторыі мы ведаем пра выступленні беларусаў, забастоўкі на прадпрыемствах, узброеную барацьбу супраць новых прыгнятальнікаў — беларускі народ актыўна змагаўся за свае правы. Як спалучаліся формы гэтай барацьбы? 

Сяргей ТРАЦЦЯК:

— Трэба прызнаць, што акт несправяд­лівасці, здзейснены ў дачыненні да беларускага народа ў Рызе, не мог не выклікаць адэкватных дзеянняў з боку той часткі беларускай нацыянальнай эліты, якая была катэгарычна не згодна з заключэннем Рыжскага мірнага дагавора. Цяжкае эканамічнае становішча працоўнага насельніцтва краю, палітычнае бяспраўе і жорсткі нацыянальны прыгнёт вызначалі характар і мэты нацыянальна-вызваленчага руху. Актыўнымі сіламі яго былі дэмакратычная інтэлігенцыя, палітычна актыўная частка рабочага класа і сялянства. Вызваленчы рух у Заходняй Беларусі з’яўляўся арганічным працягам вызваленчай барацьбы беларускага народа супраць войск кайзераўскай Германіі, а потым польскай інтэрвенцыі. Сярод яго арганізатараў і ўдзельнікаў было нямала тых, асабліва з бежанцаў, хто прымаў непасрэдны ўдзел у рэвалюцыях 1917 года, а потым у Грамадзянскай вайне ў Расіі і вярнуўся ў Заходнюю Беларусь пасля падпісання Рыжскага дагавора. Вялікі ўплыў на фарміраванне нацыянальна-палітычнай свядомасці яго ўдзельнікаў аказвалі сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні і працэсы нацыянальнага адраджэння, якія адбываліся ў Савецкай Беларусі. З БССР звязваліся надзеі на лепшую будучыню, падтрымліваліся культурныя і нелегальныя палітычныя сувязі.

Сяляне вёскі Собалева Беластоцкага павета аднагалосна выступаюць за падзел зямлі былога памешчыка.

Першапачаткова вызваленчы рух у Заходняй Беларусі набыў характар узброенай партызанскай барацьбы. ЦК Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПСР) яшчэ ў красавіку 1921 года прыняў рашэнне аб падрыхтоўцы ўзброенага паўстання на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Кіраўнікі БПСР вырашылі скарыстаць бягучы момант, пакуль граніцы, усталяваныя ў Рызе, не атрымалі міжнароднага прызнання і на іх не распаўсюджваліся гарантыі Лігі Нацый. Улетку 1921 года ў Заходняй Беларусі быў створаны Цэнтральны беларускі паўстанцкі камітэт. Вясной 1922 года беларускія партызаны (да 10 тысяч чалавек) перайшлі да актыўных дзеянняў супраць польскіх улад. Па афіцыйных звестках, у 1922 годзе было зафіксавана 878, а ў 1923-м — 503 баявыя партызанскія аперацыі. Найбольш інтэнсіўнай партызанская барацьба была на Беласточчыне і Гродзеншчыне. На Палессі, Навагрудчыне і Віленшчыне партызанскі рух разгортваўся пад кіраўніцтвам камуністаў і ў межах савецкай акцыі т. зв. «актыўнай разведкі». Каб зламаць партызанскі рух, польскія ўлады ўзмацнілі паліцэйскі тэрор. У 1923 годзе польскім паліцыі і вой­скам удалося нанесці шэраг буйных паражэнняў беларускім партызанам. Стаўка беларускіх эсэраў на ўзброеную барацьбу не апраўдалася, БПСР была практычна знішчана. 

Мікалай НЕСЦЯРОВІЧ:

— Напярэдадні сусветнага эканамічнага крызісу актывізаваўся рабочы рух. Так, у 1927–1928 гадах у Беластоцкім, Палескім, Віленскім і Навагрудскім ваяводствах адбылося 370 забастовак, у якіх удзельнічала каля 49 тысяч рабочых. У першыя гады сусветнага эканамічнага крызісу 1929–1933 гадоў забастовачная барацьба некалькі аслабела, але ў далейшым у сувязі з пагаршэннем эканамічнага становішча ўзмацнілася. Так, калі ў 1930-м адбылася 21 забастоўка, а ў 1931-м — 19, то ў 1932-м — 51, а ў 1933-м — 81. Забастоўкі часта суправаджаліся антыўрадавымі дэманстрацыямі, мітынгамі, сутычкамі з паліцыяй. Шырокі водгук на вёсцы знаходзілі заклікі КПЗБ «Зямля сялянам без выкупу!», «Ні гроша падаткаў фашысцкаму ўраду!». Сяляне адмаўляліся плаціць падаткі, выконваць шарваркі (прымусовыя адпрацоўкі), праганялі каморнікаў, якія насільна праводзілі камасацыю і ліквідацыю сервітутаў, часам браліся і за зброю.

Улады жорстка распраўляліся з удзельні­камі выступленняў. Згодна з прыгаворам надзвычайнага суда ў Навагрудку 5 ліпеня 1932 года сяляне вёскі Асташына І. Бахар, А. Гаўраш, А. Малец, В. Стасевіч былі павешаны, 44 чалавекі прыгавораны да 241 года турэмнага зняволення, з іх пяць — да пажыццёвага. Арганізатары выступлення сялян Кобрынскага павета Л. Багдановіч, А. Гурко, І. Кіцель, С. Казловіч, сакратар Брэсцкага акруговага камітэта КПЗБ Р. Каплан і іншыя былі аддадзены пад ваенна-палявы суд. У абарону арыштаваных выступілі працоўныя Заходняй Беларусі, у тым ліку карэннай Польшчы. Смяротны прыгавор для васьмі чалавек быў заменены пажыццёвай катаргай, Р. Каплан прыгаворана да 15 гадоў турмы, больш за 30 чалавек — да розных тэрмінаў зняволення.

Валянцін МАЗЕЦ:

— Акрамя ўзброеных метадаў барацьбы за свае законныя правы, беларусы выкарыстоўвалі таксама і легальныя формы барацьбы. Так, у кастрычніку 1922 года адбыліся выбары ў польскі сейм і была створана сеймавая фракцыя Беларускага пасольскага клуба. 11 абраных дэпутатаў прадстаўлялі практычна ўсе найбольш значныя тагачасныя беларускія палітычныя партыі. Разам з сенатарамі В. Багдановічам, А. Назарэўскім і А. Уласавым паслы стварылі дэпутацкую беларускую фракцыю ў сейме.

Практычная дзейнасць Беларускага пасольскага клуба была накіравана ў першую чаргу на адстойванне нацыянальных і сацыяльных правоў беларускага народа шляхам унясення сацыяльных законапраектаў, афіцыйных запытаў дэпутатаў, арганізацыі сустрэч паслоў з сялянамі, рабочымі, інтэлігенцыяй і рамеснікамі беларускіх сёл і мястэчак, падчас якіх прымаліся рэзалюцыі супраць польскіх улад. Большая частка такіх мітынгаў заканчвалася сутычкамі з паліцыяй, пры гэтым паліцэйскія ўчынялі расправу і над дэпутатамі.

У чэрвені 1925 года са складу БПК выйшлі Б. Тарашкевіч, С. Рак-Міхайлоўскі, П. Мятла, П. Валошын і заснавалі асобную фракцыю Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ). Праграма партыі ўключала дэмакратычныя і сацыяльна-эканамічныя патрабаванні, якія адлюстроўвалі інтарэсы шырокіх працоўных мас, у першую чаргу сялянства. У студзені 1927 года БСРГ налічвала больш за 100 тысяч чалавек, аб’яднаных амаль у дзве тысячы гурткоў.

Актывізавала сваю дзейнасць у гэты перыяд арганізацыя культурна-асветніцкага характару — Таварыства беларускай школы (ТБШ), заснаванае ў 1921 годзе. ТБШ узмацніла намаганні па адкрыцці беларускіх школ, народных дамоў, клубаў-чытальняў. Колькасць гурткоў ТБШ хутка расла, і ў 1927 годзе іх налічвалася 450 — найбольш за ўвесь перыяд існавання. Яны аб’ядноўвалі каля 16 тысяч чалавек.

Ідзе нацыяналізацыя былых польскіх банкаў.

Легальнай парламенцкай і непарламенцкай барацьбе беларусаў за свае гарантаваныя законам і міжнароднымі дагаворамі правы і свабоды Польскай дзяржавай чыніліся велізарныя, часцяком практычна неадольныя перашкоды з дапамогай паліцэйскіх правакацый і рэпрэсій. Майскі дзяржаўны пераварот 1926 года i ўстанаўленне ў Польшчы рэжыму асабістай улады Юзафа Пілсудскага рэзка звузілі магчымасці легальнай барацьбы беларусаў за свае правы. Гэта прадэманстраваў разгром польскімі ўладамі ў 1927 г. Беларускай сялянска-работніцкай грамады — самай буйной беларускай арганізацыі на той час. У студзені 1927 года былі арыштаваны кіраўнікі Грамады Б. Тарашкевіч, С. Рак-Міхайлоўскі, П. Валошын і П. Мятла, а таксама больш за 400 яе актывістаў. У сакавіку БСРГ была забаронена. Узмацніліся рэпрэсіі супраць беларускіх кааператыўных і культурна-асвет­ных арганізацый.

Нягледзячы на гэта, у выніку выбараў вясною 1928 года ў польскім сейме быў створаны Беларускі пасольскі клуб «Змаганне за інтарэсы сялян і рабочых» на чале з Я. Гаўрылікам. Гэта дало магчымасць праз парламенцкую трыбуну адстойваць сацыяльна-эканамічныя правы беларускага народа. У маі 1928 года ён, каб падкрэсліць, што з’яўляецца адзіным пераемнікам традыцый БСРГ, змяніў сваю назву на Беларускі сялянска-работніцкі пасольскі клуб «Змаганне» і фактычна распачаў актыўную палітычную і агітацыйную працу ў напрамку стварэння масавай левай рэвалюцыйна-дэмакратычнай і нацыянальна-вызваленчай арганізацыі. Аднак навучаны вопытам БСРГ ваенна-аўтарытарны рэжым Ю. Пiлсудскага зрабiў усё, каб не даць утварыць на базе сеймавага пасольскага клуба масавую арганiзацыю. Напрыканцы жніўня 1930 года дэпутаты клуба «Змаганне» Я. Гаўрылік, І. Дварчанін, Ф. Валынец і П. Крынчык былі арыштаваны і зняволены, а сама арганізацыя разгромлена.

Акт справядлівасці

«Р»: —14 лістапада 1939 года на 3-й пазачарговай сесіі Вярхоўнага Савета БССР быў прыняты закон, у якім выразна было напісана: «Прыняць Заходнюю Беларусь у склад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі і аб’яднаць тым самым вялікі беларускі народ у адзінай Беларускай дзяржаве». Гэты дзень назаўжды змяніў лёс Беларусі — яе тэрыторыя зноў набыла цэласнасць, вярнулася ў рэчышча векавой гістарычнай традыцыі. Як у гістарычнай рэтраспектыве бачыцца значэнне гэтай падзеі ў той час і што яна значыць для цяперашніх пакаленняў?

Вадзім ЛАКІЗА:

— 17 верасня 1939 года Чырвоная армія перайшла савецка-польскую мяжу і распачала свой паход з мэтай «узяць пад ахову ад ворага» землі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны.

Працэс юрыдычна-прававога афармлення ўз’яднання беларускіх зямель быў распачаты 1 кастрычніка 1939 года, калі была прынята пастанова Бюро ЦК Усесаюзнай камуністычнай партыі бальшавікоў «Пытанні Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі». Першы пункт гэтай пастановы абавязваў правесці Народны сход у Беластоку з выбраных дэлегатаў з усёй тэрыторыі былых Беластоцкага, Віленскага, Навагрудскага і Палескага ваяводстваў і аналагічны Народны сход у Львове з прадстаўнікоў вызваленых украінскіх тэрыторый.

Нарэшце гаспадаром зямлі будзе той, хто яе апрацоўвае.

28 кастрычніка 1939-га Народны Сход у Беластоку пачаў сваю работу, а 29 кастрычніка таго ж года аднагалосна была прынята Дэкларацыя «Аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў склад БССР». На Народным сходзе было прынята рашэнне аб’явіць 17 верасня Днём вызвалення рабочых Заходняй Беларусі ад прыгнёту буржуазіі і памешчыкаў. 

Рашэннямі пазачарговай 5-й сесіі Вярхоўнага Савета СССР 2 лістапада і 3-й пазачарговай сесіі Вярхоўнага Савета БССР 14 лістапада 1939 года працэс юрыдычна-прававога афармлення факта ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад Савецкага Саюза быў завершаны. 

Важна, што рашэнне пра ўз’яднанне было прынята ў выніку ўсенароднага плебісцыту. У кастрычніку 1939 года былі праведзены выбары ў Народны сход Заходняй Беларусі. Правам выбару ў яго карысталіся ўсе грамадзяне мужчынскага і жаночага полу, якія дасягнулі 18 гадоў, незалежна ад расавай і нацыянальнай прыналежнасці, веравы­знання, адукацыйнага цэнзу, сацыяльнага пахо­джання, маёмаснага становішча і мінулай дзейнасці. Менавіта Народны сход Заходняй Беларусі прыняў рашэнне аб усталяванні савецкай улады і ўз’яднанні з БССР. Далучэнне Заходняй Беларусі да БССР і СССР было падтрымана абсалютнай большасцю насельніцтва.

Менавіта з гэтага моманту тэрыторыя БССР і яе насельніцтва павялічыліся амаль удвая. У склад БССР увайшла тэрыторыя плошчай 100 тысяч км2 з насельніцтвам 4,7 мільёна чалавек. Абсалютную яго большасць складалі беларусы, і толькі ў заходняй частцы Беластоцкай вобласці пераважала польскае насельніцтва. Тэрыторыя рэспублікі павялічылася з 125,6 да 225,6 тысячы км2, а насельніцтва — з 5,6 да 10,3 мільёна чалавек.

Сёння, калі беларусы 82 гады жывуць у адзінай краіне, ужо забыліся тыя цяжкасці, з якімі давялося сутыкнуцца пры аб’яднанні. 

«Р»: — У нашы дні мы гаворым пра ўз’яднан­не як пра акт найвялікшай гістарычнай справядлівасці ў дачыненні да нашага народа. А непасрэдна ў тыя дні як жыхары Заходняй Беларусі ўспрынялі ўз’яднанне з БССР? Якія палітычныя, сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні адбываліся на заходнебеларускіх землях, дзе беларусы пасля амаль 20 гадоў атрымалі права звацца беларусамі?

Вадзім ЛАКІЗА:

— Я родам з Заходняй Беларусі — Дзятлаўскага раёна, мая матуля — з Нясвіжскага. Я ніколі ў жыцці ні ад бабуль, ні ад мамы, якая магла трансліраваць думкі старэйшых, не чуў ніводнага дрэннага слова адносна падзей восені 1939 года… Па ўспамінах, якія можна ўсім пачытаць у кнізе «Памяць» (дарэчы, не толькі па Дзятлаўскім раёне, але і па іншых заходніх раёнах), у другой палове дня 17 верасня ў некаторых вёсках Дзятлаўшчыны, напрыклад, Явары, Раготне, Вензаўцы, былі падрыхтаваны трыумфальныя аркі для ўрачыстай сустрэчы Чырвонай арміі. «Гучалі рэвалюцыйныя і савецкія песні. Людзі смяяліся, плакалі ад радасці, віншавалі адзін аднаго з доўгачаканай свабодай». Падобныя станоўчыя эмоцыі сустрэчы чырвонаармейцаў на цэнтральнай плошчы мястэчка знайшлі адлюстраванне нават у графічнай рабоце «Вызваленне Дзятлаўшчыны (верасень 1939)». Яе намаляваў сялянскі хлопец, мастак з Навагрудчыны Сямён Герус, які быў сведкам сустрэчы, зладжанай у горадзе Чырвонай арміі. У Дзятлаве сёння ёсць плошча 17 Верасня. Там праходзяць гарадскія і раённыя святы, школьнікам уручаюцца атэстаты, кіпіць сучаснае жыццё пасярод жылых пабудоў і архітэктурных помнікаў, якія захаваліся з тых часоў і адлюстраваны на малюнку нашага земляка.

Большасць беларускага насельніцтва краю ўспрымала тагачасныя падзеі як акт гістарычнай справядлівасці, кветкамі і хлебам-соллю сустракала Чырвоную армію як вызваліцельніцу ад нацыянальнага пры­гнёту. У гарадах і вёсках узнікалі шматлюдныя мітынгі, на якіх рабочыя віталі сваіх вызваліцеляў. У некаторых месцах ствараліся ваенна-рэвалюцыйныя камітэты. 

Разам са стварэннем органаў часовай улады ствараліся і ўзброеныя атрады Рабочай гвардыі. Менавіта яны дапамагалі часцям Чырвонай арміі ажыццяўляць ахову прадпрыемстваў чыгуначных вузлоў, мастоў, лавіць у лясах дыверсантаў. Атрады Рабочай гвардыі арганізоўваліся на сходах буйных прадпрыемстваў і местачковых рабочых. Яны арганізоўвалі атрады з рабочых і сялян, якія прымушалі раззбройвацца паліцэйскіх і асаднікаў, бралі пад ахову чыгуначныя масты, прадпрыемствы, іншыя аб’екты.

У канцы 1939-га — пачатку 1940 года былі створаны мясцовыя партыйныя органы, а ў студзені — сакавіку 1940-га — мясцовыя органы савецкай улады. Для іх умацавання з усходніх абласцей БССР было накіравана 1500 камуністаў. Абласныя, раённыя і гарадскія камітэты партыі забяспечвалі арганізацыю грамадска-палітычнага жыцця і гаспадарчую дзейнасць. Ужо ў пачатку 1941 года мелася 1232 першасныя партарганізацыі, якія аб’ядноўвалі 16 048 камуністаў. Адначасова з партыйнымі пачалі дзейнічаць камсамольскія арганізацыі. Да мая 1940-га для працы з моладдзю з усходніх абласцей было накіравана 6200 камсамольскіх актывістаў. Пачаўся прыём у камсамол мясцовай моладзі, ствараліся камсамольскія ячэйкі і арганізацыі. Ужо ў верасні 1940-га дзейнічала 2041 першасная камсамольская арганізацыя, якая аб’ядноўвала 23 611 камсамольцаў, у тым ліку 8771 — з ліку мясцовай моладзі.

Гістарычны Беларускі народны сход у Беластоку, які прыняў Дэкларацыю па пытанні ўваходжання Заходняй Беларусі ў БССР.

Валянцін МАЗЕЦ:

— У лістападзе — снежні 1939 года пачалася нацыяналізацыя прамысловых прадпрыемстваў і банкаў. Былі нацыя­налізаваны не толькі буйныя і сярэднія прадпрыемствы, але і вялікая частка дробных.

Аднаўляліся і пашыраліся прадпрыемствы, пачалося будаўніцтва новых фабрык і заводаў. Абсталяванне для іх завозілася з Расіі, Украіны і ўсходніх абласцей БССР. У канцы 1940 года ў заходніх абласцях дзейнічалі 392 прамысловыя прадпрыемствы, на якіх было занята каля 40 тысяч рабочых. Аб’ём валавай прадукцыі прамысловасці павялічыўся амаль у два разы ў параўнанні з 1938 годам і склаў 27,6 працэнта прамысловай вытворчасці рэспублікі, да 1941 года беспрацоўе ў рэгіёне было практычна ліквідавана.

Вялася праца па перабудове сельскагаспадарчай вытворчасці, ствараліся калектыўныя гаспадаркі. Да канца 1940 года ў заходніх абласцях БССР мелася 646 калгасаў, а да чэрвеня 1941-га — 1115, якія аб’ядноўвалі 49 тысяч сялянскіх сямей. Іх абслугоўвала створаная за кароткі тэрмін з дапамогай дзяржавы 101 машынна-трактарная станцыя з 997 трактарамі і іншымі сельскагаспадарчымі машынамі. На землях лепшых маёнткаў былі арганізаваны 28 саўгасаў.

Свята на ўсе часы

«Р»: —17 верасня ў афіцыйным календары абвешчана Днём народнага адзінства. Але даволі працяглы час у Савецкай Беларусі гэтая дата фактычна замоўчвалася, паколькі пераважала пазіцыя «не трэба крыўдзіць палякаў». Тым не менш у гарадах і нават вёсках Заходняй Беларусі мы сёння можам знайсці вуліцу 17 Верасня. Ці азначае гэта, што ўсе засвоілі ўрокі гісторыі, што гэтая падзея асэнсавана грамадствам, а значыць, манеўру для спекуляцый — у дачыненні як да мінулага, так і да сучаснасці — не засталося?

Вадзім ЛАКІЗА:

— І вось з гэтага года свята нарэшце вярнулася ў каляндар як Дзень народнага адзінства. Калі абмяркоўвалі дату, сярод экспертаў гучала думка: маўляў, мы кагосьці пакрыўдзім. Але мы не павінны аглядвацца на кагосьці, мы павінны адстойваць свае нацыянальныя інтарэсы і падаваць гісторыю з пункта гледжання беларусаў. Большасць гісторыкаў сышліся ў думцы: Дзень народнага адзінства — гэта не прад’яўленне нейкіх прэтэнзій, гэта захаванне гістарычнай памяці беларускага народа.

Сяргей ТРАЦЦЯК:

— Дарэчы, да вайны ў святочных датах БССР значылася і 11 ліпеня — як Дзень вызвалення ад белапольскай акупацыі. Апошні раз дату 17 верасня адсвяткавалі нават на саюзным узроўні ў 1949-м — на 10-годдзе аб’яднання. А для БССР гэта быў і год 30-годдзя самой рэспублікі. Што датычыцца 17 верасня, то на нашым рэспубліканскім узроўні з 1948 года фармулёўка сацыяльная змянілася на нацыянальную — на першы план выйшла ўз’яднанне народа… Але ў 1950 годзе 17 верасня ўжо не святкавалася ніяк — ні на саюзным, ні на рэспубліканскім узроўні, ні з сацыяльнай фармулёўкай, ні з нацыянальнай. Хапіла невялікага сігналу з Масквы: маўляў, не трэба крыўдзіць палякаў. Польшча стала сацыялістычнай, важным саюзнікам СССР…

І трэба заўважыць: тое, што Польшчай кіравалі камуністы, у адносінах да беларускіх зямель нічога не мяняла. Як сведчаць крыніцы, тагачасныя польскія камуністы загартоўкі 1920–1930-х гадоў былі ці не большымі шавіністамі, чым сам Пілсудскі. У Канстытуцыі, прынятай у часы прэзідэнцтва Берута, таго самага героя, удзельніка мінскага падполля ў гады вайны, не было ні слова сказана пра тое, што ў Польшчы ёсць хтосьці акрамя палякаў…

Нягледзячы на тое, што ў сацыялістычнай Польшчы дзень 17 верасня называўся днём пачатку вызвалення рабочых Заходняй Беларусі ад прыгнёту, ён стыгматызаваўся і ў грамадскай свядомасці застаўся як дзень пачатку агрэсіі Савецкага Саюза супраць мірнай і безабароннай краіны. Палякі забыліся, што іх мірная і безабаронная краіна сама ўдзельнічала ў расчляненні Чэхаславакіі, што яна ў сакавіку — красавіку 1939 года ледзь не развязала вайну з Літвой, што ўвогуле міжваенная Польшча не была «белай і пушыстай»…
Полная перепечатка текста и фотографий запрещена. Частичное цитирование разрешено при наличии гиперссылки.
Заметили ошибку? Пожалуйста, выделите её и нажмите Ctrl+Enter