Гэта быў такi маленькi фiлосаф мясцовага значэння, але думкi яго, яго выказваннi далёка не абмяжоўвалiся мясцовымi даляглядамi, расцякалiся нашмат шырэй, здзiўляючы сваёй разнастайнасцю i нават нейкай смеласцю, калi хочаце. I яшчэ наконт «маленькага». Дзядуля Язэп на самой справе быў невялiчкага расточку, рухi яго здавалiся дробненькiмi, а хадою сваёй i наогул быў падобны да спутанага канька, у якога бегчы не атрымлiвалася, але яму i стаяць на месцы не хацелася.
Сам ён, здавалася, нiколi не сумаваў i другiм не даваў, чапляючыся заўсёды са сваiмi пытаннямi, недзе нечаканымi i нават нязручнымi. Але вяскоўцы на яго не крыўдавалi, адказвалi, як умелi, i ўпотайкi лiчылi старога дзiваком i гарэзай.
Пазнаёмiўся я з дзедам Язэпам выпадкова, калi сустрэў яго на дарозе кiламетраў за пяць ад вёскi. Босы, з кiйком i сшытай з мешкавiны торбачкай, ён iшоў з блiжэйшага мястэчка. Адразу на прапанову падвезцi адмовiўся, а потым ускочыў на сядзенне машыны бы малады.
…Сядзiм на беразе рэчкi на дзiравым перакуленым чоўне. Дзень даволi спякотны, але тут, пад старой i напалову абмярцвелай дзiчкай, трохi ёсць прахалоды, у якой пачуваецца не так млосна.
За нейкiя гадзiны паўтары з дзядулем шмат пра што давялося перагаварыць: i пра вёсачку родную, якая лiтаральна на вачах мяняе сваё аблiчча, i пра жыхароў яе, што як могуць прыстасоўваюцца да гэтых змен, часам трохi супрацiўляючыся, часам разумеючы, што жыццё рухаецца наперад, так няўмольна i так настойлiва змяняючы ўсё наўкол. I нават пра… рэкi, якiх тут, у наваколлi вёскi, некалi налiчвалася аж чатыры. Нешырокiя ў берагах, месцамi зусiм плыткiя, але заўсёды жывенькiя, iмклiвыя. Нават у сярэдзiне лета невялiчкiя вiры i бурленне ля камянёў гаварылi, што моцы i вады ў рэчках дастаткова, каб з разбегу нават знесцi нейкi стары, струхнелы масток цi кладачку.
— Вось глядзi, — працягваў свае разважаннi Язэп-фiлосаф, пятамi босых ног скрабучы жоўты пясок на невялiчкай водмелi ля самай вады, — мне падаецца, што рэкi вельмi падобныя да людзей, а людзi ў сваю чаргу да iх. Чаго ўсмiхаешся? Зараз разжую, калi слухаць цярпення хопiць. Узяць хаця б вось гэтую, яна найблiжэйшая да нашай вёскi. I да вёскi яна таксама, глядзi, падобная, а тая — да яе. Яны аднолькава амаль сцелюцца па зямлi, выгiнаюцца, дакранаючыся па ўсёй сваёй даўжынi, толькi дзе-нiдзе ўскрайкамi агародаў ды лазнямi ля вады. А рака, далiбог, не шырэйшая за нашу вулiцу. Толькi памiж берагамi ракi вада бяжыць, а памiж хат, па вулiцы, — людзi. Асаблiва раней такая плынь з ранку да вечара, не пратаўчыся. А далей сам здзiўляюся. Паменела таго людскога цячэння на нашай вулiцы, прытым намнога, а рака, цi не бачыш, таксама абмялела, вады ў ёй — качка пяройдзе, жывата не падмачыўшы.
А жыццё, а лёс чалавечы? Цi не б’ецца, цi не шчэмiцца яно мiж берагамi сваiмi, мiж камянямi абставiн розных, цi не змагаецца яно з перакатамi ды каранямi, карчамi, што там, дзе глыбей? Але нягледзячы нi на што вада — дзе настойлiва, дзе павольней — прабiвае сабе шлях на раздолле лугоў ды палеткаў, iмчыць туды, дзе сустрэне другую раку. Сальюцца, а далей ужо разам, з сiлаю падвоенай туды iмкнуцца, куды iм трэба, куды iм лёсам наканавана. Цi не так у людзей? Бяжыць чалавек з малечы, бакi таўчэ, ногi-рукi недзе i пашкодзiць, загартоўваецца, набiраецца сiл ды ведаў.
А там неўзабаве другая чалавечая iстота, глядзiш, з’яўляецца. Абраўшыся шлюбам, па жыццi ўдвух ужо лягчэй iдуць: дзве галавы, як нi кажы, не адна. А калi адна разумнейшая за другую, дык далей яе розумам жывуць. Нездарма Збаўца не па-роўнаму дзелiць. Дзе ты iх набярэшся, разумных толькi? Вось i рэкi так.
Адна рака ведае шлях лепшы, больш раздольны — туды i iмкнецца, а тая, што прымкнула да яе, не супрацiўляецца, бяжыць побач, дапамагаючы цi хаця б не перашкаджаючы.
Бачу, бачу твой позiрк, паспрачацца тут хочаш са старым. Што не так i гладка ў людзей атрымлiваецца. Ну, на гэтае пытанне паразважаць не лiшняе будзе. Дарэчы, цi ведаеш — не сумняваюся, што больш кнiжак за мяне прачытаў, — напрыклад, такое, каб рэкi, сустрэўшыся, неўзабаве зноў разбеглiся? Ну хоць адзiны прыклад такi. Не? Ну, тады… Тады так скажу: значыць, прырода нашмат разумнейшая за чалавека… Хоць ён час ад часу з-за сваёй пагарды i пiшчыць, маўляў, ён цар прыроды… Але гэта ўсё, на маю думку, ад неразумення вялiкасцi матухны Прыроды, калi хочаш, усяго свету Божага…
Дзядулька замаўчаў, задуменна гледзячы ў павольную, непрыкметную плынь рачной вады, не звяртаючы ўвагi на тое, што я падняўся на дзiравае дно чоўна i ўважлiва разглядаю, як, аднолькава выгiнаючыся па наваколлi, цякуць побач рака i вёска. Цякуць туды, дзе небасхiл павольна губляе дзённыя фарбы i набiрае другiя, больш шчыльныя i густыя колеры надыходзячай караценькай летняй ночы.
v-cvirko@bk.ru
