Здаўна Купалле лічыцца самым галоўным летнім народным абрадам беларусаў, якi цесна звязаны з культам сонца, вады і зямлі. Купалле прыпадае на перыяд летняга сонцавароту, калі, згодна з народным вызначэннем, сонца паварочвае на зіму, а лета на спякоту. Нашы продкі перадавалі з пакалення ў пакаленне абрады і рытуалы, звязаныя з Іванавым днём. Што змаглі захаваць нашчадкі? Ці багатую спадчыну мы сёння маем і наколькі яна запатрабавана ў новы час? Пра гэта «СГ» размаўляла з прадстаўнікамі Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі — малодшым навуковым супрацоўнікам аддзела фалькларыстыкі, культуры славянскіх народаў Аленай Паўлавай і малодшым навуковым супрацоўнікам, сакратаром аддзела народазнаўства Янай Кнурэвай, а таксама з кіраўніком узорнага фальклорнага калектыву «Верабейкі» Любанскага раённага цэнтра культуры Сяргеем Выскваркай, які амаль 30 гадоў займаецца зборам, даследаваннем і папулярызацыяй беларускай народнай танцавальнай культуры і этнаграфіі.
— У Купалля дзве даты. У некаторых кутках Беларусі яго адзначаюць не ў ноч з 6 на 7 ліпеня, як мы прызвычаіліся, а з 23 на 24 чэрвеня. З чым гэта звязана?
Алена ПАЎЛАВА.
— Перш за ўсё цікавіць гісторыя свята.
А. П.: — З раніцы жанчыны прыбіраліся ў хатах і на падворках — «вымяталі хвасты». Да заходу сонца моладзь пераапраналася ў ведзьму, чорта, лесуна і русалак і з песнямі ішла да месца, дзе павінна было быць вогнішча. Яго ладзілі на ўзвышшы каля вады і недалёка ад жыта. Увогуле сімволіка агню ў купальскіх абрадах займала вялікае месца і была ў цэнтры святочнай цырымоніі. Вакол яго вадзілі карагоды, спявалі. Праз яго скакалі нават сталыя людзі. У агонь кідалі старыя рэчы, сухія дрэвы і галінкі траецкага «мая» (бярозавыя венікі, якія збіралі на Тройцу. — Заўв. аўт.). Засцерагаліся ў гэты дзень скрыжавання дарог, дзе, па павер’і, збіралася нячыстая сіла. У купальскую ноч дзяўчаты варажылі. Заходзілі па адной у жыта і гукалі долю: «Доля, мая доля, дзе ты, адзавіся». Потым слухалі, у якім баку што трэсне альбо праляціць ці падаюцца іншыя гукі. Значыць, у той бок дзеўка замуж пойдзе. Яшчэ рвалі трыпутнік, прыгаворваючы: «Падарожнічак, падарожнік, ты сядзіш на дарожцы, бачыш старога і малога. Пакажы майго мілога». Неслі траву дахаты і клалі на ноч пад падушку, каб у сне ўбачыць мілога. Клалі на ноч і збор з 20 траў са словамі: «Наканаваны лёсам, прыйдзі вянок плесці». Пад падушкай маглі ляжаць і кветкі. Калі іх выцягвалі, глядзелі на колер. Сіні — стары жаніх, белы — дужа малады, чырвоны — вельмі добры, а жоўты — хворы ды раўнівы. Варажылі і па-іншаму, у вянок упляталі 12 розных траў. Кожная дзяўчына завівала іх на сябе і на хлопцаў. Даходзіла да таго, што вянкоў магло быць не менш за дзясятак. Пасля заканчэння купальскай ночы моладзь ішла глядзець на ўсход сонца. Лічылася добрым знакам, калі яно ўставала «гуляючы».
— Так, абавязковы атрыбут — агонь, які павінен быў несці ачышчэнне. Але я чула, што не ўсюды так. Некаторыя беларусы замест яго выкарыстоўвалі крапіву, якая таксама можа джаліць і ачышчаць.
А. П.: — Магчыма, але ў асноўным карыстаюцца агнём. У ім жа потым спальвалі свае старыя рэчы — гэта знішчэнне зла. Са стыхіяй звязаны і некаторыя варожбы, якія праводзілі на Купалле.
— Адкуль пайшла традыцыя назапашвання раслін менавіта на Купалле?
Яна КНУРЭВА.
— Самыя распаўсюджаныя «купальскія лекары»?
Я. К.: — Ёсць цікавая ўкраінская прыказка: «Зелле без зверабою, што страва без солі». Святаяннік — гэта зверабой па-руску, універсальны лекар ад 12 хвароб, па народных павер’ях. Таксама збіралі трыпутнік, крапіву, рамонак, васілёк, крываўнік, мацярдушку… Складалі цэлыя зборы. Старыя жанчыны ўмелі лячыць розныя хваробы, а аптэк жа ў даўнія часы не было, каб купіць лекі. Ад іх і пайшла традыцыя фітатэрапіі. На Палессі папулярнымі зёлкамі былі і любіста, наготкі. Асаблівасцю рэгіёна з’яўляецца і тое, што на Палессі таксама збіралі травы, якія з’яўляюцца атрутнымі. Напрыклад, гэта чамярыца і багун, а яны таксічныя ў вялікіх дозах. Таму лячыцца імі самастойна, без ведаў, не трэба. Сушылі травы ў цені, а не на сонцы, каб захаваць карысныя ўласцівасці. Дарэчы, на Палессі да сённяшняга дня захавалася традыцыя збору лекавых ягад на Купалле, асабліва чарніц. Сушанымі купальскімі чарніцамі лячылі хваробы вачэй, а таксама органаў стрававання.
— Травы, сабраныя на Купалле, былі не толькі лекамі.
Я. К.: — Так, зёлкі спрадвеку служылі абаронай ад нячыстай сілы. Іх вешалі на клямку дзвярэй, каля ліштвы, клалі пад парог. Разам з грамнічнай свечкай выкарыстоўвалі ў якасці маланкаадвода. Калі грымеў гром, запальвалі свечку, а зёлкі кідалі ў печ. Травы палілі ад упуду, уроку, імі абкурвалі малых дзяцей. Дзядоўнік і крапіва з-за сваіх «абарончых прыстасаванняў» — калючак і шыпоў — лічыліся абярэгамі.
А з дапамогай трыпутніку ў Цэнтральнай Беларусі і купалкі, напрыклад, на Падзвінні варажылі і прадказвалі будучыню. У гэтым праяўляецца функцыя раслін як пасрэднікаў паміж светам людзей і іншасветам. З рамонкаў, чабору і васількоў плялі вянкі.
— Ці ёсць адрозненні ў тым, як адзначаюць свята ў розных рэгіёнах Беларусі?
А. П.: — Нязначныя. У Прыдняпроўі вакол агню абвадзілі маладух, якія павінны былі нарадзіць дзіця. Хлопцы прымацоўвалі на кроне сухога дрэва кола, якое потым спальвалі разам з дрэвам. Запаленыя колы кацілі з гары, па дарогах, праз вогнішча. Дарэчы, на Магілёўшчыне кола ў купальскую ноч выкарыстоўвалі і для іншых мэт. Кацілі яго два ці тры хлопцы, а астатнія чакалі, каб свае дзеўкі не ішлі ў другую вёску замуж. На ўсходнім Палессі свята пачыналася з абрадавай працэсіі, якая спалучалася з абходам сядзіб аднавяскоўцаў альбо гульнёвым карагодам. У цэнтры шэсця знаходзіўся міфічны персанаж, на якога накіроўваліся дзеянні ўсіх удзельнікаў. Напрыклад, гэта магла быць русалка — «вадзілі русалку». На заходнім Палессі, каб выклікаць узаемнае пачуццё ў дзяўчат, хлопцы бегалі вакол вогнішча і кідалі ў дзяўчат пясок, свае вянкі пускалі па вадзе ў бок той, што запала ў сэрца. На Панямонні людзі верылі, што ведзьмакі, якія актывізаваліся ў купальскую ноч, маглі адабраць малако ў каровы. Каб засцерагчыся, над хлевам чаплялі вяночкі з крапівы і лічылі: да заходу сонца трэба даць з’есці жывёле сухой травы, «каб расы не з’ела».
Хадзіла паданне, што на Яна адзін дзядзька згубіў карову і пайшоў па лесе шукаць. Ішоў па папаратніку, і жоўтая кветка ўвалілася ў бот. Тады ён пачаў чуць і разумець, што гавораць жывёлы… Таму міфічная папараць-кветка абавязкова павінна мець жоўты колер. Што тычыцца віцебскага Падзвіння, то там існавала традыцыя збору кветак і асвячэнне зёлак (сухой травы), якія да ўсходу сонца, напярэдадні свята, асвячалі ў царкве. На працягу года іх захоўвалі за абразамі і выкарыстоўвалі для розных жыццёвых патрэб. Лічылі, что яны засцерагаюць хату ад навалы.
— Некаторыя лічаць, што палешукі самыя багатыя на традыцыі.
Сяргей ВЫСКВАРКА.
— Кожны рэгіён адрозніваецца адзін ад аднаго традыцыямі, абрадамі. Што вы можаце сказаць пра Міншчыну?
С. В.: — У экспедыцыі я ездзіў па Любанскім раё-не, доўгі час цікаўлюся асаблівасцямі беларускага фальклору ў цэлым. Канечне, адрозненні ёсць, але ў апошні час, на мой погляд, гэтыя грані паступова сціраюцца. Сустракаў такое, што пэўны абрад існуе ў адным раёне, а ў суседніх пра яго нават і не чулі. Напрыклад, «Пахаванне стралы» вядома ў Веткаўскім раёне, а ў іншых на той жа Гомельшчыне такога няма.
— Наколькі сёння прытрымліваюцца старажытных традыцый Купалля?
А. П.: — Мне вядома, што па старажытных традыцыях ладзяць свята ў Строчыцах Мінскага раёна, Дудутках — Пухавіцкага і, канечне, у Александрыі на Шклоўшчыне. У асноўным гэта праца музеяў, куды наведваецца шмат турыстаў. Па звычайных вёсках таксама дзе-нідзе адзначаюць Купалле, але больш сціпла.
— А як збіраць травы, калі даты дзве. Ці ёсць такія людзі, якія гэтым займаюцца?
Я. К.: — Вопыт маіх экспедыцый паказвае, што зараз не прытрымліваюцца так строга адной даты, збіраюць тады, калі захочуць. Але траўнікі ў Беларусі ёсць і нямала, як высветлілася. Канечне, у сучаснай традыцыі зёлкі ўжо не выкарыстоўваюць у якасці абярэга так, як гэта было паўстагоддзя таму. На першы план выйшла лекавая функцыя раслін. Падчас экспедыцыі ў Любанскім раёне я пазнаёмілася з траўніцай Зоняй Ігнатаўнай Рудзько з вёскі Рачэнь. На жаль, два гады таму яе не стала. Гэтая жанчына ведала ўсе ўласцівасці траў, бо ўсё жыццё іх збірала. Сённяшнія траўнікі адрозніваюцца ад тых, што сышлі. Раней не столькі самі вывучалі гэтую навуку, як атрымлівалі яе ў спадчыну ад бабуль і дзядуль. Зараз за збор і лячэнне бяруцца ў асноўным тыя, хто мае або медыцынскую адукацыю, альбо сам шукае інфармацыю і вучыцца па батанічных лекавых даведніках і энцыклапедыях. Тым не менш дзікарослыя расліны па-ранейшаму ак- тыўна ўжываюцца беларусамі ў штодзённым жыцці. Гэта з’яўляецца доказам таго, што важнасць народных ведаў пра наш раслінны свет цяжка пераацаніць.
— А што тычыцца захавання песень і танцаў, звязаных з гэтым святам, наколькі сёння яны захаваліся? Паўсюдна хітом з’яўляецца толькі аўтарская «Купалінка» на словы Міхася Чарота.
А. П.: — У нас ёсць цэлы том сабраных купальскіх песень, на жаль, мала хто іх ведае. Дзесьці яшчэ ўжываюць старыя, хто паспеў запісаць.
— Лёгка пераняць песню, прымаўкі, вершы… А як можна запісаць этнографу танец?
С. В.: — Проста ўзяць і вывучыць. Сталыя людзі могуць паказаць рухі. А калі па стане здароўя гэта немагчыма зрабіць, тады проста расказваюць словамі, а я перад імі спрабую аднавіць элементы. Было і такое, што чалавек толькі бачыў, як танцавалі тое ці іншае, а сам не прымаў удзел. Усё роўна стараемся аднавіць і гэты танец. Гэта як матэматычная формула, якой можна карыстацца, калі ты хоць крыху ведаеш прадмет. Танчым «пад язык», часам бяром з сабою гарманіста альбо ў вёсцы знаходзім.
— Калі гаварыць пра танцы, то на Купалле мне даводзілася бачыць толькі карагоды. Ці вялікі танцавальны і песенны скарб мае свята?
С. В.: — Тое, што мы сёння ведаем аб песнях, танцах і традыцыях Купалля, — гэта нейкі ўсярэднены варыянт. У 1990-я гады прыхільнікі беларускага Адраджэння ўзялі купальскія песні і танцы з агульнабеларускіх традыцый. Але ж не ўсюды скакалі праз вогнішча, неаднолькава яго складалі. Канечне, былі і розныя песні з танцамі. Я лічу, што наша беларускае Купалле значна танчэйшае і глыбейшае, са сваімі рэгіянальнымі асаблівасцямі. Пачынаючы ад тэкстаў песень і заканчваючы мелодыяй. У Акцябрскім, Жыткавіцкім і Салігорскім раёнах, з якімі мяжуе Любанскі, захаваліся свае адметныя рытуальныя песні. На Полаччыне, напрыклад, нават карагод іншы. У нас, на Любаншчыне, адноўлена і запісана толькі адна старадаўняя купальская песня, астатнія зніклі, на жаль. Затое шырока адзначаецца Русальны тыдзень, чаго няма ў суседзяў.
— Купалле некалі лічылася ў першую чаргу святам моладзі. Як сучасная моладзь ставіцца да гэтага гуляння? Можа, гэта проста зачэпка, каб у чарговы раз добра і весела правесці час?
С. В.: — На жаль, частка праўды ў гэтым ёсць, нямногія надаюць святу таямнічасць і значнасць. У апошнія гады значна знізілася колькасць прыняцця моцных напояў гасцямі свята, як моладдзю, так і дарослымі. Магчыма, гэтаму спрыяе строгі кантроль з боку праваахоўнікаў. Хаця ў старажытнасці той жа самагон быў элементам свята і абрадавым напоем, але ж не ў вялікіх аб’ёмах. Што тычыцца жадання, то наш час вельмі багаты, нельга кагосьці ўзяць і зацягнуць сілаю ў фальклор. Моладзь сёння сама выбірае, якую музыку ёй слухаць, што спяваць, пад што танцаваць. Мы толькі можам яе запрасіць і зацікавіць, каб яна сама далучылася. Да мяне ў калектыў прыхо-дзяць дзеткі з разнастайнымі захапленнямі, многія наведваюць музычную школу. З цягам часу заўважаю, што ім вельмі цікава вывучаць тое, чым валодалі іх продкі шмат пакаленняў таму. Канечне, гэта прыемна. На жаль, на мой погляд, многа дзе Купалле не праводзіцца на беларускай мове. Чаму? Прычын, магчыма, некалькі. Часта культработнікі, якія шукаюць сцэнарыі да свята, звяртаюцца ў інтэрнэт, а там шмат распрацовак толькі на рускай мове. Акрамя таго, у рускіх сцэнарыях ёсць тое, што ніяк не адносіцца да беларускай культуры. Нам трэба аднаўляць толькі свае традыцыі, не прыцягваць аніякіх чужых элементаў. І яшчэ адзін момант. Сучаснае грамадства мае нейкі спажывецкі погляд. Нехта павінен прыйсці і зладкаваць свята, а мы пачакаем. А як было даўней? Людзі самі агулам браліся за арганізацыю, у кожнай вёсцы, кожнай хаце. Адна падрыхтоўка ўжо была святам. А зараз далёка не так, няма такога размаху.
Мяркую, каб палегчыць працу культработнікаў падчас арганізацыі і правя-дзення традыцыйных свят, каб яны не карысталіся тымі самымі рускімі сцэнарыямі, метадыстам і навукоўцам трэба стварыць адзіную базу, якая стане даступнай у інтэрнэце. Дзеля цікавасці шукала сама — не знайшла. На рускай мове шмат, але навошта нам чужое, калі беларусы могуць і павінны карыстацца сваім! Можна даць магчымасць самім клубнікам падзяліцца набытымі песнямі і вершамі. Чаму б не? Канечне, у кнігарнях ёсць літаратура на гэтую тэматыку, але ці ў кожнага сельскага жыхара ёсць магчымасць яе набыць. Кнігі нятанныя, і на тое, каб іх знайсці, трэба выдаткаваць і асабістыя сродкі, і час. Стварэнне базы — вялікая праца, але каштуе таго. Тым самым мы зможам лягчэй распаўсюджваць сваю традыцыйную беларускую культуру.
сhfsovitina@sb.by
Фота аўтара і з архіва сям’і ВЫСКВАРКА.
