Карты ў рукі
Але ж перш чым заняцца “цэнтральнай” праблемай Еўропы, нашы навукоўцы вызначылі геаграфічны цэнтр Беларусі. Кіраваў гэтай работай Барыс Фурман, намеснік галоўнага інжынера “Белаэракосмагеадэзіі”.
— Ідэя прыйшла майму тагачаснаму кіраўніку Уладзіміру Мкртчану, а ўзяўся за яе ажыццяўленне я не адзін, а са сваім калегам, былым галоўным інжынерам Мікалаем Бандаруком, — раскрывае карты Барыс Аляксандравіч. — Сабралі ўсе тапаграфічныя карты, распрацавалі метад інтэгральных ацэнак. Сутнасць метаду вось у чым. Наша краіна — няправільная па канфігурацыі. Я падзяліў яе “фігуру” на квадраты, вылічыў адлегласці паміж пунктамі па перыметры квадратаў, падсумаваў даныя па ўсёй тэрыторыі з улікам няправільных абрысаў “квадратаў” на памежжы. Ёсць яшчэ адзін спосаб вылічэння цэнтра няправільнай фігуры. Трэба ўзяць усе крайнія пункты фігуры, злучыць іх паміж сабой — і на скрыжаванні акажацца запаветная сярэдзіна.
Нібыта простая задача. Праблема, аднак, у тым, што немагчыма прадбачыць, дзе вылезе “пуп” няправільнай фігуры. На гэта звяртае ўвагу Барыс Фурман, адкідваючы падазрэнні ў неаб’ектыўнасці вылічэнняў. Геаграфічны цэнтр Беларусі “знайшлі” ў Пухавіцкім раёне. 31 мая 1996 года тут быў устаноўлены мемарыяльны знак.
У ваду глядзелі
Шукаючы асяродак Беларусі, Барыс Фурман з калегамі здагадваліся, што дзесьці побач мусіць быць і цэнтр Еўропы. Дырэктар “Белаэракосмагеадэзіі” Уладзімір Шаўчэнка ўдакладняе: “Геаграфічны цэнтр Еўропы. Падкрэслю: геаграфічны. Нашы даследаванні не маюць дачынення да палітыкі”.
Геаграфічнае аблічча Еўропы між тым не назавеш ідэальным. Калі вызначыць цэнтр круга або квадрата не праблема (правёў дзве рысы — там, дзе яны скрыжаваліся, і будзе сярэдзіна), то Стары Свет на карце выглядае амёбай, без строгага пачатку і канца: з раскіданымі ў морах астравамі, няроўнымі кантынентальнымі ўзбярэжжамі. На адных картах усходнюю граніцу Еўропы праводзілі ля падножжа Уральскіх гор, на другіх — па іх хрыбце. Аднак гэтая “тонкасць” не ўплывае на галоўны вынік: цэнтр Еўропы ўсё адно аказваецца на тэрыторыі Беларусі.
Спачатку разлікі прывялі вучоных у... ваду. “Пуп” Старога Свету “адкрылі” ў глыбінях возера Шо, што ў Глыбоцкім раёне. Нечаканы вынік даследаванняў стаў вядомы грамадскасці ў 2000 годзе. Калі не лічыць спроб некаторых турыстычных фірмаў арганізаваць у далёкую правінцыю некалькі экскурсій, ніхто не ўзяўся раскручваць Шо. Нейкія энтузіясты паспрабавалі ўсталяваць помнік каля возера, але вельмі сціплы: павесілі на дрэве бляху з прымітыўнай картай Еўропы ды паставілі слуп з указальнікамі на Рым і Парыж. На тым і спыніліся.
Пацверджана сертыфікатам
Барыс Фурман сцвярджае, што версія з Шо была рабочай. Вучоны дагэтуль здзіўляецца, як яна трапіла з яго кабінета ў шырокія масы: “Мы працягвалі разлікі і толькі вясной 2008 года змаглі пэўна заявіць, што знайшлі сапраўдны цэнтр Еўропы — у Полацку”. Упэўненасці дадалі расійскія калегі. Беларусы паслалі свае матэрыялы ў маскоўскі Цэнтральны навукова-даследчы інстытут геадэзіі, аэрафотаздымкі і картаграфіі. Адтуль прыйшоў адказ: разлікі слушныя.
Полацкія ўлады чакалі толькі сігналу. Калі прагучала інфармацыя пра цэнтр Еўропы ля возера Шо, у Полацку да яе паставіліся больш чым уважліва. Шо знаходзіцца амаль на мяжы з Полацкім раёнам. Улічваючы, што першыя вынікі даследаванняў былі папярэднія і недакладныя, заставалася надзея: раптам найстаражытнейшы горад Беларусі “перацягне” на сябе славу асяродка Старога Свету.
Так і здарылася. Паводле Барыса Фурмана, зусім дакладна вызначыць геаграфічны цэнтр Еўропы складана, але ён лакалізуецца ці ў самім Полацку ці ў яго ваколіцах даволі надзейна. У кожным выпадку не выходзіць за межы Беларусі.
30 мая 2008 года, у Дзень горада, на плошчы перад полацкім галоўпаштамтам быў урачыста адкрыты памятны знак у гонар Геаграфічнага цэнтра Еўропы. Рашэнне пра ўсталяванне помніка прымалася аператыўна.
— Калі з Масквы прыйшло пацвярджэнне правільнасці разлікаў мінскіх вучоных, па даручэнні кіраўніка гарвыканкама Уладзіміра Тачылы была сфарміравана рабочая група для стварэння мемарыяльнага знака, — расказвае адзін з сяброў групы Станіслаў Красоўскі, галоўны спецыяліст Полацкага гарвыканкама. — Апрача мяне ў калектыў увайшлі першы намеснік старшыні гарвыканкама Сяргей Куксаў і галоўны архітэктар Полацка Андрэй Баравік. Андрэй Міхайлавіч разам з мастакамі распрацаваў праект помніка, які за вельмі кароткі час адлілі на мясцовым заводзе “Тэхналіт”.
На полацкім галоўпаштамце цяпер кожны можа набыць сертыфікат пра наведванне “Геаграфічнага цэнтра Еўропы”. Распрацоўваецца спецыяльны шлюбны рытуал для маладых пар, якія хацелі б павянчацца ў незвычайным месцы.
Пад каронай Гедзімінаса
Між тым павісла ў паветры адно важнае пытанне. У Еўропе ёсць і іншыя “цэнтры” апрача нашых Шо і Полацка. Кожны з такіх “самазваных” пунктаў ставіць пад сумненне іншыя.
— Аднак трэба цвяроза разабрацца, наколькі іншыя цэнтры маюць права такімі лічыцца, — разважае Барыс Фурман. — Я думаю, што некаторыя прэтэнзіі на цэнтр недастаткова абгрунтаваныя. Добра было б склікаць міжнародную навуковую канферэнцыю і выслухаць усе меркаванні.
Са слоў Станіслава Красоўскага, у Полацку плануецца правядзенне такой канферэнцыі або семінара. Тут лічаць сябе сапраўдным цэнтрам Еўропы, але гатовы весці перамовы з “канкурэнтамі”.
Адзін з нашых галоўных сапернікаў знаходзіцца ў ваколіцах літоўскай сталіцы. Паводле разлікаў Французскага нацыянальнага геаграфічнага інстытута, зробленых яшчэ ў 1989 годзе, на поўнач ад Вільні, недалёка ад вёскі Пурнушкес, знаходзіцца той “пуп”, ад якога роўная колькасць кіламетраў аддзяляе любую ўскраіну Старога Свету. 1 мая 2004 года, у гонар уступлення Літвы ў ЕС, уздоўж шашы Вільня — Малетай быў адкрыты манумент работы вядомага скульптара Гедзімінаса Якубоніса — калона з белага мармуру, увянчаная каронай з залатымі пяціканцовымі зоркамі.
Мяч на нашым полі
Яшчэ адзін “цэнтр Еўропы” знаходзіцца ва Украіне, на граніцы з Румыніяй. Але Барыс Фурман, спасылаючыся на аўтарытэт Юрыя Карпінскага, дырэктара Навукова-даследчага інстытута геадэзіі і картаграфіі Украіны, запэўнівае, што выйшла непаразуменне. Я знайшоў фатаграфію манумента, усталяванага ў “цэнтры Еўропы”. Мемарыяльная пліта ў вёсцы Дзіловэ Рахаўскага раёна Закарпацкай вобласці з’явілася яшчэ ў 1887 годзе, тады гэта была тэрыторыя Аўстра-Венгерскай імперыі. Надпіс на лацінскай мове гаворыць толькі пра тое, што гэта нейкі геадэзічны знак “у еўрапейскай сістэме шыраты і даўгаты”. Пра цэнтр Старога Свету — ні слова.
Дарэчы, яшчэ ў 1775 годзе Шыман Антоні Сабекрайскі, астролаг і картограф караля Рэчы Паспалітай, вылічыў, што геаграфічны цэнтр Еўропы знаходзіцца на Рынкавым пляцы мястэчка Сухаволя, паблізу Беластока. Цікава, што тады гэты горад належаў Вялікаму княству Літоўскаму, а ў 1939—1941 гг. уваходзіў у склад Беларусі. Але, натуральна, вылічэнні двухвяковай даўнасці сёння сур’ёзна прымаць пад увагу не выпадае.
Важна іншае. Улічваючы аўтарытэт французаў пры выбары цэнтра Еўропы пад Вільняй у 1989 годзе і дакладнасць разлікаў беларусаў 2008 года ў стасунку да Полацка, прызнаных слушнымі расійскімі аўтарытэтнымі спецыялістамі, як ні круці, выходзіць, што “мяч” у спрэчцы за сярэдзіну Старога Свету на нашым полі. Або зусім блізка.
Збіўшы ногі на далёкіх заморскіх шляхах, прыпыніўшыся і азірнуўшыся, пачынаеш раптам разумець, як мала ведаеш пра сваю Радзіму. І хочацца адчуць сябе адкрывальнікам гэтай цудоўнай зямлі, пазнаць нязведанае, здзівіцца нябачанаму... Вазьміце з сабой вашу “Народную газету” — як компас, як праваднік. Яна дапаможа адчуць сябе, кажучы словамі паэта, Калумбамі Зямлі Нязнанай — нашай з вамі роднай Беларусі!
Шукайце і знаходзьце скарбы роднай зямлі — наша самае найвялікшае багацце — разам з “Народнай газетай”!
Геаграфічны цэнтр Беларусі53 градусы 31,7 мінуты паўночнай шыраты,
28 градусаў 02,8 мінуты ўсходняй даўгаты
55 градусаў 30 мінут паўночнай шыраты,
28 градусаў 48 мінут усходняй даўгаты
Вядучы рубрыкі “Пра-Бел” Віктар КОРБУТ, “НГ” v.korbut@mail.ru
