Прыйшлі грамніцы – скідай рукавіцы!

У Беларусі з даўніх часоў бытуюць выслоўі, якія і цяпер нярэдка пачуеш: “На Грамніцы — палова зімніцы”. Альбо: “Грамніца — хлебу палавіца, а корму траціна”. Ці вось яшчэ такое рыфмаванае: “Прыйшлі Грамніцы — скідай рукавіцы!” А што такое Грамніцы? Адкуль яны павяліся і чаму іх святкуюць на нашай зямлі?

Фота аўтара

Адпаведна народнаму земляробчаму календару, Грамніцы прыпадаюць на люты. Лічылася, што з гэтага дня маглі пачынацца грымоты, навальніцы, таму і такія назвы — “Грамніцы”, “Грамаўнік”, “Грамнічнік”. Яшчэ ў канцы пазамінулага стагоддзя збіральнікі і даследчыкі беларускага эпасу знайшлі сувязь паміж назвай “Грамніцы” і імем язычніцкага бога Грамоўніка. Яму прыпісвалася сіла ўчыняць навальніцы і цёплыя веснавыя дажджы, дабратворныя для расліннасці.

З цягам часу многія народныя традыцыі цесна перапляліся з рэлігійнымі. Так адбылося і з Грамніцамі. Яны супадаюць з хрысціянскім святам, прысвечаным значнай падзеі: на саракавы дзень пасля Раства бацькі прынеслі ў Іерусалімскі храм маленькага Ісуса Хрыста. Католікі адзначаюць 2 лютага Ахвяраванне Пана, а праваслаўныя святкуюць 15 лютага Стрэчанне Гасподняе. У перакладзе з царкоўнаславянскага “стрэчанне” — “сустрэча”. І зноў жа ў народзе гэтую назву трактуюць на свой лад: маўляў, у гэты дзень зіма сустракаецца з летам.

І на самай справе, з лютага пачынаецца паступовае аслабленне зімовых маразоў, сонейка ўсё мацней спрабуе прагрэць зямлю-матухну. У гэты дзень пільна прыглядаліся да стану надвор’я. Прыкмет існавала багата: “На Грамніцы адліга — 

з ураджаю будзе фіга”. А яшчэ ў адлігу казалі: “Калі на Грамніцы нап’ецца певень вадзіцы, дык на Юр’я наесца вол травіцы”. І прыкмячалі: “Калі на Грамніцы дарогу не перамяце снегам, то зіма яшчэ ляжа, а калі перамяце, — хутка вясна”. У гэты дзень спяваюць:

А ў нас сёння Стрэчанне, Стрэчанне,

Зіма з летам стрэлася, стрэлася.

Лета зіму піхнула, піхнула

I ножачку звіхнула, звіхнула.

Зіма пайшла плачучы, плачучы,

Лета пайшло скачучы, скачучы...

Стрэчаньскія песні — першыя вяснянкі. Бо са Стрэчання пачынаецца падрыхтоўка да недалёкіх веснавых работ.

У кожнай мясцовасці ёсць свае асаблівасці. Да прыкладу, у вёсцы Новае Палессе Лельчыцкага раёна на Стрэчанне абавязкова ўпрыгожваюць елачку, якая сімвалізуе лета, — каб гэтак жа закрасавала і зямля-карміцелька.

Абарона ад злых духаў

Здаўна лічыцца, што незвычайнымі ўласцівасцямі валодаюць грамнічныя свечкі. Асвечанымі ў цэрквах “грамніцамі” абкурваюць хаты — як жывым агнём, які бароніць ад злых духаў. Грамнічныя свечкі захоўваюцца ўвесь год. На Грамніцы імі выпальваюцца “крыжы” на будынках, каб зберагчы жытло ад нябесных стыхій (дажджу, маланкі). А яшчэ крыжападобна засмальваюць поўсць на жывёле, каб адагнаць злых чарадзеяў і ведзьмакоў. Свечкі пакідаюць у хлявах. Іх запальваюць: пры грымотах, калі выганяюць кароў вясною, на засеўках, сустракаючы нованароджанага, у вясельных абрадах, кладуць у рукі нябожчыку.

Іван Лужынскі

infong@sb.by