Мікалай Чаргінец
Творчасць нашага слыннага пісьменніка Мікалая Чаргінца шырокавядома ва ўсім свеце. Ён аўтар мноства мастацкіх кніг, шэрагу сцэнарыяў да кінафільмаў, п’ес. Творы Мікалая Чаргінца перакладзены на многія мовы свету, у некаторых краінах яны ў спісе самых запатрабаваных. Таксама ёсць дакладныя звесткі: у Беларусі пісьменнік мае найбольшую колькасць чытачоў, штогод — сотні тысяч…
Кажучы гэта, я ні ў якім разе не хачу супрацьпастаўляць М. Чаргінца як творцу іншым пісьменнікам. У кожнага свой чытач. А канстатуючы факт, падкрэсліваю: літаратура наша настолькі багатая і разнастайная, што мы можам па праве ганарыцца і ёй, і асобнымі майстрамі слова. А то, здараецца, недаацэньваем сябе, «заглядваемся» на іншыя, нібыта «вышэйшыя», а ім няма ніякіх спраў да нашага жыцця, мінуўшчыны, да нашага ўнутранага свету, памкненняў. І тады хочацца сказаць: «Больш чытайма сваё, кроўнае, тое, што не адняць ад нашага жыцця! Чытайма, каб ганарыцца сваёй літаратурай, сапраўды чалавечнай…» У М. Чаргінца, калі ўжо так, такая літаратура. Як і ў многіх нашых творцаў розных пакаленняў.
А ўвогуле, калі казаць пра Мікалая Чаргінца, якога, паўтараю, чытаюць ва ўсім свеце, кожны ягоны твор, пачынаючы з першых дэтэктыўных, што друкаваліся ў нас у свой час тыражамі ў сотні тысяч і імгненна разыходзіліся, разыходзіцца і зараз, бо нікога не пакідае раўнадушным. Асабіста мяне, як і многіх яго чытачоў, перш за ўсё творы краналі і кранаюць не толькі і не столькі інтрыгай, загадкавасцю сюжэта, а найбольш паводзінамі чалавека ў розных жыццёвых абставінах. А яны вымагалі і вымагаюць развагі, мужнасці, чалавечнасці.
Усё гэта прыгадваецца не выпадкова: пісьменнік Мікалай Чаргінец, дакладней, яго раманы «Вам — задание», «Илоты безумия», «Операция «Кровь» и «Сыновья» прадстаўлены на атрыманне Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь. Упэўнены, чытачы «СГ» ведаюць гэтыя творы, але ўсё ж хочацца спыніцца на найбольш хвалюючым для мяне і для многіх рамане «Операция «Кровь». Ён пададзены на мове напісання — рускай, на якой піша аўтар. (Ёсць пераклад на беларускую мову Алеся Марціновіча, часопісны варыянт.) Чаму мая ўвага менавіта гэтаму раману? Таму што напісаны ён на дакументальнай аснове і апавядае пра трагічныя старонкі жыцця нашых людзей розных нацыянальнасцей у гады вайны. І напэўна, галоўнае — пра трагедыі дзяцей вайны. Канкрэтна ў Мінску, у мясцовым гета, у так званым «дзіцячым інтэрнаце» ў вёсцы Сёмкава пад Мінскам, у іншых месцах.
У Сёмкаве ў старажытным комплексе XVII—XVIII стагоддзяў фашысты, захоўваючы сакрэтнасць, стварылі той «інтэрнат», дзе забіралі ў дзяцей ад 6 да 12 гадоў кроў для сваіх салдат. Звяры ў чалавечых абліччах такім чынам пазбаўлялі жыцця…
Я не буду тут апеляваць лічбамі — кожнае жыццё, асабліва дзіцячае, гэта жыццё. І кожнае злачынства супраць дзіцяці, ды яшчэ пазбаўленне яго жыцця, не мае апраўдання. Яно — вечнае злачынства… І Мікалай Чаргінец у сваім рамане пастаянна нагадвае пра гэта. І калі так, то як тут не ўспомніць вялікага Фёдара Міхайлавіча Дастаеўскага, яго раман «Браты Карамазавы». Памятаеце ў ім гутарку братоў Івана і Алёшы, калі сцвярджаецца, што ніякая нібыта будучая сусветная «гармония» не варта слязінкі хаця б аднаго «замученного ребенка»?.. Фашысты ж знішчалі тысячы дзяцей дзеля свайго будучага... Дарэчы, у Беларусі яны планавалі знішчыць 75 працэнтаў насельніцтва.
У так званым «дзіцячым інтэрнаце» ў Сёмкаве дзяцей было многа. Розных нацыянальнасцей. Уратаваць іх маглі толькі нашы людзі. І мясцовыя жыхары, якія там працавалі, і партызаны, і падпольшчыкі...
Мікалай Іванавіч Чаргінец нарадзіўся ў 1937 годзе ў Мінску. Дзіцём перажыў ліхалецце, назаўжды засталіся ў памяці жахі вайны… Ужо дарослым прайшоў вялікую жыццёвую школу, сфарміраваўся як грамадзянін сваёй Айчыны. Гэты твор пісьменнік пачаў пісаць толькі пасля таго, як дасканала вывучыў усё, звязанае з абставінамі не толькі фашысцкага «дзіцячага інтэрната» ў Сёмкаве, а і іншых «устаноў», дзе забіралі ў дзяцей кроў. А было іх на акупаванай фашыстамі тэрыторыі не мала. (У кнізе яны названы.) І часам, каб вызваліць дзяцей, трэба было праводзіць сапраўдную вайсковую аперацыю, як у дадзеным выпадку. Аперацыя гэта распрацоўвалася сумесна ў Маскве і ў канкрэтнай партызанскай брыгадзе. Прадугледжвалася ўсё: і тое, як пранікнуць у «інтэрнат», які моцна ахоўваўся і ў які немцы тэрмінова маглі кінуць войска, і тое, як вывесці зімой і дзе размясціць сотні дзяцей, пры гэтым не страціць ні аднаго…
Канкрэтна пра тое, як праводзілася аперацыя «Кроў», — у рамане. Скажу толькі, што ажыццявілася яна паспяхова. Вядома, былі страты сярод тых, хто ў ёй удзельнічаў. І тыя, хто загінуў, безумоўна, як і ўсе, хто ў ёй удзельнічаў, ведалі, што могуць загінуць. І мірныя жыхары, і воіны, што прыбылі з-за лініі фронту, і партызаны. Але, як паказвае Мікалай Чаргінец, увогуле ў нашага чалавека, патрыёта па сваёй прыродзе, самаахвяраванне ў імя жыцця іншых, асабліва дзяцей, — у крыві. Яно перадаецца з пакалення ў пакаленне. І тут, між іншым, не важна, чалавек якой нацыянальнасці мае патрэбу ў выратаванні, тым больш калі дзіця…
Але вернемся да Мінска, да гета. Здаецца, пакуль так глыбока, як паказаў яго пісьменнік Мікалай Чаргінец, у нас у літаратуры яшчэ не было паказана. Мабыць, таму, што пакуль гэта тэма яшчэ так глыбока не распрацавана. Тут нельга нікога ў гэтым папракаць: неймаверна трагічная, жудасная, адказная… Падыходы да яе асаблівыя: ці змагу з усёй глыбінёй, як вымагае праўда… «Патрэбна асаблівая адказнасць, сабранасць і чалавечая мужнасць. Але раскажам пра вечнае абавязкова... Каб назаўжды запомніла чалавецтва». Такое выказванне правамернае, і чуў я яго ад канкрэтных пісьменнікаў, якія распрацоўваюць гэтую тэму. Чуў, калі ў свой час рыхтаваў да друку як рэдактар аддзела прозы часопіса «Полымя» беларускамоўны варыянт рамана М. Чаргінца і па некаторых пытаннях раіўся з тымі, хто пісаў на дадзеную тэму. І мы сыходзіліся на адным: чалавечая і грамадзянская мужнасць пісьменніка Мікалая Чаргінца дазволіла яму стварыць, безумоўна, непаўторны твор, у якім не толькі расказваецца пра жахлівыя падзеі ў гета, у «інтэрнаце», дзе фашысты фактычна знішчалі дзяцей, не толькі даецца панарама агульнанароднага змагання. Гэта твор, які стаў дакументальным і мастацкім дакументам, развенчваючым фашызм, які паказвае яго злачынствы супраць чалавечнасці…
Я глыбока перакананы: раман будзе жыць у часе без абмежаванняў. Бясспрэчна, твор Мікалая Чаргінца, як і папярэднія тры раманы, названыя раней, заслугоўвае Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь.
