Писатели рассказали о своем отношении к критике

А.Глобус: Калi бачу рэцэнзiю, звычайна стараюся прачытаць. Бывае, што я прачытваю водгук i праз год пасля яго напiсання.

А.Жвалевский: Всегда. В большинстве случаев пишут не профессиональные рецензенты, а просто читатели. И эти отзывы состоят в основном из краткого пересказа сюжета книги с небольшой оценочной частью: «Мне понравилось» или «Мне не понравилось». Впрочем, такие рецензии иногда выходят и из–под пера профессионалов.

В.Гапеев: Заўсёды. Больш за тое, не хачу хiтрыць нi перад людзьмi, нi перад сабой, iншы раз шукаю ў cецiве i, бывае, знаходжу тое, што да мяне нейкiм чынам не дайшло.

С.Балахонов: Дзякуючы ж сацыяльным сеткам не даведацца пра з’яўленне крытычных водгукаў на пэўных сайтах амаль немагчыма.

А.Бадак: Заўсёды. I не толькi на сваё. Рэцэнзiя — унiкальны крытычны жанр, якi вымагае ад аўтара канцэнтрацыi думкi, умення сфакусiраваць яе на самым галоўным, што вылучае кнiгу. Ад цiкавай, па–майстэрску напiсанай рэцэнзii атрымлiваеш такое ж эстэтычнае задавальненне, як i ад добрага верша. Iншая справа, што, на жаль, якраз такi пераважаюць рэцэнзii нецiкавыя, аднастайныя. Што зробiш, сёння рэцэнзент выконвае ролю рабочага каня на нiве лiтаратуры, а нам хочацца, каб гэта быў горды чыстакроўны скакун.

Е.Попова: Когда попадает в руки, конечно, читаю. Бывает, передают устно. Много лет назад театральный авторитет номер 1 в нашей стране назвал героев моих пьес сборищем подонков, а вообще–то были они нормальные ребята, только коммунизм не строили. Как–то не получалось это у них. Это была скорее не критика, а борьба идеологий, молот и наковальня, выбраться из которой «живым» было не так–то просто... Ползком, ползком, да притворяясь мертвым, да к краю наковальни, да из–под молота. Впрочем, через много лет жена этого деятеля передо мной извинилась. И не только за это. Андрей Макаенок в таком случае бы сказал: «На том свете угольками рассчитаемся!»

С.Календа: Заўсёды.

А.Браво: Калi трапiлася на вочы, прачытаю, вядома. Любая, нават першая спроба ў гэтым жанры цiкавая як зваротная сувязь з чытачом. Да прафесiйна напiсанай рэцэнзii магу i праз гады звярнуцца.

А.Глобус: У iнтэрнэце столькi самых розных каментароў i водгукаў, што крыўдаваць не выпадае. Найбольш хамскiя каментары я проста выдаляю са сваiх стужак. Калi падобнае хамства пачынае квiтнець на чужых стужках, я магу папярэдзiць, што неўзабаве гаспадар хамаватай стужкi пабачыць свой партрэт, зроблены маiмi рукамi. Некаторыя крытыкi ўжо атрымалi свае партрэты. Можа, каму i дзiўна, але гэта спрацоўвае. Шмат хто не хоча, каб я iх крытыкаваў i маляваў. Мяне гэта задавальняе.

А.Жвалевский: Когда только начинал писать — очень обижался. Первая книга, которая вышла у нас с Игорем Мытько, называлась «Порри Гаттер и Каменный Философ». Совершенно неожиданно начался вал отзывов: «Я эту дрянь даже читать не буду», «Покусились на святое!», «Своих мозгов нет?» Я искренне не понимал, как можно ругать книгу, которую даже не открывал? Как оценивать ее исключительно по названию? Пытался вступить в диалог, просил показать место в книге, которое вызвало такую реакцию... Ни разу не получилось, из–за чего я обижался еще больше. А теперь отрастил дзен, и бессмысленную ругань пропускаю мимо глаз. А вот за конкретные замечания всегда благодарю — даже если не согласен с ними.

В.Гапеев: Мой вопыт дазваляе мне казаць аб iснаваннi заказной крытыкi: калi артыкул пiшацца з загадзя абумоўленай ацэнкай. Не, у такiх выпадках нiколi не крыўдую. Вось калi адбываецца пераход на асобу аўтара — тады крыўдна. Помню артыкул, у якiм аўтар пытаўся: а хто такi гэты Гапееў? Якая ў яго адукацыя, каб пiсаць на тэмы школы? Бывае iншы раз крыўдна, калi крытык проста адмаўляецца ўспрыняць тваю рэчаiснасць. Вось крычыць мне, што сённяшнi школьнiк не можа пiць каву з дзяўчынай пад музыку Сальваторэ Адамо, бо музыка старая... А мая дачка, 17–гадовая, слухае з задавальненнем.

С.Балахонов: Яшчэ тады, калi я толькi–толькi далучыўся да вялiкай гульнi пад назвай «Лiтаратурная творчасць», прынцыпова вырашыў для сябе не крыўдаваць нi на якiя крытычныя водгукi. Няхай лепш будзе такi артыкул, якi дашчэнту разбiвае мой твор, чым не будзе нiякага. Люблю, калi ў крытычных водгуках ёсць гумар i iронiя. Не люблю, калi ў iх сустракаю намёкi на крытыку маiх асабiстых якасцей.

А.Бадак: Бывае, калi рэцэнзент робiць заўвагу, з якой я не магу пагадзiцца. Памятаю, недзе ў канцы васьмiдзясятых Пятро Прыходзька на старонках «ЛiМа» катэгарычна раiў мне пiсаць больш простыя, ясныя вершы. Хоць, бог мой, якая там была складанасць:

Але гэта цяпер я магу пасмяяцца з такiх заўваг, а тады мне было не да смеху.

Е.Попова: Реакция, конечно, есть. Все мы — живые люди. Но обида? Вряд ли... Может, раздражение, может, досада...

С.Календа: Раней мяне моцна ўзрушвалi крытычныя тэксты, я сапраўды перажываў. Былi часы, гэта недзе каля пяцi гадоў таму, я пакутаваў нават не ад крытычных артыкулаў, але ад помсты адной асобы... Вельмi расчароўвае, калi сваю прозу высока ацэньваеш, распрацоўваеш штосьцi для сябе вартае — i тут як халоднай вадой абкацiлi.

А.Браво: Зачапiць могуць толькi меркаваннi прафесiяналаў. Мне заўсёды хочацца з такiм аўтарам паспрачацца. Ёсць рэцэнзii, якiя пiшуцца з намерам пакрыўдзiць, прынiзiць. Чытаю такi тэкст i думаю: чым я так раздражняю аўтара, чаму ён так прадузята пiша пра мяне, як пра асабiстага ворага? Пэўна, мая праца закранула штосьцi глыбока асабiстае, гэта нядрэнна, калi казаць пра чытацкую рэакцыю, але крытык, на маю думку, усё ж павiнен захоўваць аб’ектыўнасць.

А.Глобус: Двойчы парады крытыкаў мяне падштурхоўвалi да напiсання зусiм новых для мяне жанраў. Аднаго разу мне параiлi напiсаць сентыментальны твор, i я напiсаў пра родных i блiзкiх раман «Дом». Другi раз мяне дакарылi ў адсутнасцi фантазii, i я напiсаў кнiгу казак.

А.Жвалевский: Очень часто. Мы с Евгенией Пастернак создали в ВКонтакте специальную группу для тест–читателей, которые читают рукопись еще до отправки ее в издательство. Сейчас в группе больше 1.300 участников, но активно критикуют нас человек 200. Они подсказывают, где книга становится скучной, где — непонятной. Исправляем. Иногда помогают исправить конкретные «косяки». Например, в последней вышедшей книге «Открытый финал» один из героев топором рубил байдарку. А выяснилось, что каркас байдарки — алюминиевый, топор его не возьмет. А вот критика постфактум редко бывает полезной. Ни разу не было случая, чтобы мы почитали замечания по уже опубликованной книге и что–то переделали в следующем издании.

В.Гапеев: Паверце, няхай часам бывае i крыўдна, i балюча, але ў любым нармальным артыкуле, як астынеш, знойдзеш карыснае. Заўважыць нехта зацягнутасць сцэн, недасканаласць сюжэта, непрапрацоўку характараў герояў...

С.Балахонов: Не магу згадаць такой рэцэнзii, дзе б крытык напiсаў, што канкрэтна варта было б мне як аўтару змянiць. Былi асобныя выпадкi, калi прыватны дыялог з крытыкам прыводзiў да з’яўлення новых iдэй. У прыватнай размове крытыку неабавязкова апранацца ў шамана, скакаць з бубнам вакол цябе i прамаўляць рытуальныя фразы, сэнс якiх ты можаш дакладна i не зразумець.

А.Бадак: Безумоўна, i найперш гэта, скажам так, «закрытыя рэцэнзii», якiя, апроч мяне, нiхто нiколi не чытаў. Гэта лiсты Алеся Емяльянава, якiя ў канцы 70–х ён, тагачасны супрацоўнiк газеты «Пiянер Беларусi», дасылаў мне, школьнiку, у адказ на мае лiсты з вершамi. Гэта былi не проста падрабязныя разборы, але i творчыя заданнi: напрыклад, прыдумаць i даслаць яму дзесяць рыфмаў са словам «глобус». Ох, i напакутаваўся я тады з гэтым «глобусам»! Для мяне, пачаткоўца, гэта была сапраўдная паэтычная школа.

Е.Попова: Это было бы здорово! Хороший критик — великое дело. Когда–то Виссарион Белинский («Неистовый Виссарион») учил Россию думать. И не без успеха. Не нарушать пропорций, не перемешивать бузину с киевским дядькой. Несколько поколений научил... Хочется верить, что хоть кто–то уцелел.

С.Календа: Былi такiя выпадкi... Я зараз працую над новым раманам, i да таго, як кнiга выйдзе, яго чытаюць адразу шэсць маiх сяброў. Я наўмысна абiраў у якасцi першых чытачоў розных людзей: жонка — мастак, родны брат, сябра — пiсьменнiк, паэт–перакладчык, адвакат i прафесiйны рэдактар. Такiм чынам, я атрымаю адразу шэсць розных меркаванняў, поглядаў i крытычных водгукаў i абавязкова да кожнага прыслухаюся.

А.Браво: У мяне ад самага пачатку быў вельмi жорсткi крытык — пiсьменнiк Юры Станкевiч. Аналiзуючы мае першыя вопыты, ён зусiм не быў палiткарэктным. Такая крытыка магла, пэўна, кагосьцi з пачаткоўцаў абразiць, а я Станкевiчу ўдзячная. З цiкавасцю сачу за творчасцю такiх крытыкаў i даследчыкаў лiтаратуры, як Iрына Шаўлякова, Ганна Кiслiцына, Аксана Бязлепкiна, Цiхан Чарнякевiч, Таццяна Фiцнер, Жанна Капуста ды iншых. Iх iнтэрпрэтацыi вызначаюцца тым, што твор разглядаецца ў кантэксце сусветных плыняў у лiтаратуры, культуралогii, фiласофii.

А.Глобус: Нейкi пачатковец захапiўся НЛП i напiсаў, што я праграмую сваiмi казкамi беларускую нацыю на смерць. Здзiвiла, што гэтае глупства тыражаваў тыднёвiк «ЛiМ». Другi выпадак сустрэчы з дзiвам адбыўся, калi амерыканскi эмiгрант убачыў у маёй прозе некрафiльства. Самы дзiкунскi прыклад з крытыкай у мой бок я знайшоў у кнiзе для абiтурыентаў. Аўтары проста сказалi, што я пiшу парнаграфiю. Можна было падаць у суд на гэтых гора–аўтараў, але яны паабяцалi, што ў перавыданнi заменяць парнаграфiю на эротыку, i справа да судоў не дайшла.

А.Жвалевский: Критики всегда думают о нас с Евгенией слишком хорошо. Они вскрывают в нашем тексте такие глубины, что мы только глазами лупаем. Например, замечательная Анна Северинец написала очень серьезное эссе «Время всегда хорошее», где приписала нам такие фундаментальные идеи и такой символизм с нумерологией, что мы были потрясены. На самом деле мы люди простые и конкретные.

В.Гапеев: Не раз было, крытык бачыў тое, пра што ты i не думаў, а вось ён сказаў — i ты заўважыў. Ну, тут зразумела: аўтар пiша iншы раз на падсвядомасцi...

С.Балахонов: Неяк мне даслалi артыкул адной лiтаратуразнаўцы, дзе разбiраўся мой раман «Iмя грушы». Раман пачынаецца трыма эпiграфамi, дзе згадваецца грушавае дрэва — цытатай з Бiблii ў перакладзе Скарыны, радкамi з «Пана Тадэвуша» Адама Мiцкевiча i беларускай народнай песнi. I што ж робiць даследчыца, звяртаючыся да эпiграфаў? Не намагаючыся праверыць iх крынiцы, яна спяшаецца абвiнавацiць аўтара ў зухаватым падмане чытача фальшывымi цытатамi. Або пра час дзеяння. У рамане ёсць дастаткова ўказанняў на тое, што дзеянне адбываецца ў 1850–х гадах. Даследчыца ж, адшукаўшы ў iм няiсныя паралелi з аповесцю Вацлава Ластоўскага «Лабiрынты», заяўляе дзеля пацвярджэння сваёй думкi, што дзеяннi абодвух твораў адбываюцца прыблiзна ў адзiн i той жа час. А гэта ж рознiца ў цэлую эпоху!

А.Бадак: У 90–м я надрукаваў у «ЛiМе» востры артыкул пра школьныя падручнiкi па беларускай лiтаратуры, у якiм, апроч iншага, наракаў на тое, што ў гэтых самых падручнiках пры аналiзе творчасцi нашых вядомых паэтаў перавага аддаецца грамадзянскiм вершам i недаравальна мала ўвагi ўдзяляецца лiрыцы. I сярод iншых iмён згадаў Пiмена Панчанку: маўляў, у яго ж таксама ёсць шмат цудоўных лiрычных вершаў. Прайшло некалькi месяцаў, i ў часопiсе «Полымя» з вялiкiм крытычным артыкулам на мяне абрушыўся аўтар гэтых падручнiкаў Рыгор Шкраба, якi ничтоже сумняшеся заявiў, што я, сякi–такi, не прызнаю творчасць Пiмена Панчанкi ды iншых выдатных прадстаўнiкоў беларускай савецкай лiтаратуры. Такога «прачытання» майго артыкула я нават уявiць сабе не мог. Хоць больш крыўдна было, калi праз нейкi час, магчыма, пад уражаннем публiкацыi Рыгора Шкрабы, i сам Панчанка ў гэткiм жа духу напiсаў на мяне эпiграму. Праўда, неўзабаве ў «ЛiМе» за мяне заступiлася Тамара Чабан, а яшчэ праз некалькi гадоў школьныя праграмы па лiтаратуры сапраўды пачалi мяняцца.

Е.Попова: О, и это было! Читаешь, читаешь, а о ком — совершенно непонятно. А ведь о тебе. По–моему, я никогда не была драматургом–бытописателем, скорее символистом, романтиком, поэтом... Эти качества перешли и в мою прозу.

С.Календа: Ну, неяк было для мяне дзiўным, калi адзiн крытык прыйшоў да высновы, што кнiга нi пра што, бо сам аўтар так пра яе напiсаў... То бок, крытык зусiм не разглядзеў аўтарскай iронii.

А.Браво: Раней мяне здзiўляла, калi ў першай з дзвюх рэцэнзiй, што выйшлi адначасова, мой раман цi аповесць аб’яўлялi прарывам у лiтаратуры, а ў другой — лаялi, прычым з высокiм градусам эмацыйнасцi. Цяпер я прызвычаiлася да таго, што мае кнiгi выклiкаюць у розных людзей вельмi розную рэакцыю.

А.Глобус: Найбольшую цiкавасць да кнiгi ва ўсе часы выклiкала парада сябра, якому няма сэнсу хлусiць.

А.Жвалевский: Увы, сегодня в серьезный анализ текста редко кто заглядывает — «многабукаф». У меня такое чувство, что рецензии профессионалов читают только другие профессионалы. Ну и авторы рецензируемых книг. А для раскрутки книги сегодня используются вовсе не СМИ...

В.Гапеев: Аўтарытэтнае меркаванне. Наелiся ўжо i пiяра, i чорнага пiяра. Сецiва тым больш — дурдом без выхадных, кожны непрызнаны аўтар падаўся ў крытыкi. Таму, лiчу, слова застаецца за сапраўднымi профi крытыкi i аналiтыкi: Кiслiцына i Галубовiч, Шаўлякова i Чарнякевiч, Алейнiк i Абрамовiч, Бязлепкiна i Марцiновiч–малодшы, а яшчэ Карп, Весялуха, Грышчук, Капуста, Янкута, Кудасава... 

С.Балахонов: У грамадстве з дамiнаваннем масавай культуры пiсьменнiку цяжка быць пачутым сярэднестатыстычным чытачом, якi засяроджаны на спажываннi раскручаных лiтаратурных твораў расiйскiх i заходнiх аўтараў. Сучасная беларуская лiтаратура ўсё ж застаецца ў рамках даволi адасобленай нiшы. Часта чытачы пра яе дасягненнi мала што ведаюць, ставяцца з недаверам, а то i не хочуць нiчога чуць. У такiх умовах патрэбна ўсё — i дыфiрамбы, i рэклама, i адмоўныя водгукi. З творамi некаторых беларускiх пiсьменнiкаў (напрыклад, Вiктара Марцiновiча) гэты падыход, здаецца, спрацоўвае.

А.Бадак: Мне здаецца, сродкi, якiя iдэальна падыходзяць для рэкламы бульварнай лiтаратуры, не зусiм прыдатныя для лiтаратуры камернай, iнтэлектуальнай. I наадварот. Якi аналiтычны артыкул можна напiсаць пра лiтаратурны баявiк? Але напiшыце, што гэты баявiк у свеце разышоўся шматмiльённым тыражом, i для пэўнай катэгорыi чытачоў такой iнфармацыi будзе дастаткова, каб набыць яго. А калi ў прадмове да кнiгi вершаў напiсаць, што iх аўтар ствараў, стоячы на галаве, альбо ў iх зафiксаваны кожны дзень яго мядовага месяца, то толькi дзякуючы падобнага кшталту iнфармацыi больш чытачоў у кнiгi ўсё роўна не стане.

Е.Попова: В сложное время мы, писатели, попали, смешение всего и вся, нарушение смыслов, критериев, обесценивание большого и укрупнение малого, эклектика, невежество, агрессивная безвкусица. Журналы и библиотеки закрываются, книги не покупаются, читатель исчез, как будто и не было его на свете, как до Гутенберга, а те, кто еще остался, подхватили детскую болезнь клипового мышления и способны усвоить не больше двух абзацев текста. Но... Культуру, ум, интеллект еще никто не отменял. Так что путь один — просветительство. И тут уже критик — нужнейший человек. Каким бы оружием он ни пользовался. Главное, чтобы он был. И не будем его строго судить.

С.Календа: Некаторыя кнiгi павiнны пiярыцца па–чорнаму, некаторыя — наадварот, мусяць заставацца для асобных чытачоў. Вялiкiя разгорнутыя крытычныя артыкулы абавязкова павiнны iснаваць, як магчымасць глыбокага аналiзу кнiгi i дапамога аўтару больш дасканала разгледзець сваю творчасць.

А.Браво: Я, хутчэй, звярну ўвагу на аналiтычны артыкул, хтосьцi — на рэкламу. Чорны пiяр як элемент маркетынгу сёння таксама працуе, але зноў жа вельмi па–рознаму. Пры такой колькасцi кнiг, якiя выдаюцца, усё большую ролю адыгрываюць шляхi iх прасоўвання: аўтару даводзiцца быць адначасова i ўвiшным пiяршчыкам, што не кожны можа цi хоча.

rubleuskaja@sb.by

Советская Белоруссия № 166 (25048). Среда, 31 августа 2016